Veelzijdig architectenbureau viert vijftigste verjaardag

De restauratie van art-nouveauparel Saint-Cyr, de hedendaagse annex van de Brigitinnenkapel of het autovrij maken van de centrumlanen. Uiteenlopende projecten, maar allemaal uitgetekend door SUM. Het veelzijdige bureau laat uitzonderlijk in zijn kaarten kijken naar aanleiding van zijn vijftigste verjaardag.

Geregeld kan je bijzondere gebouwen bezoeken en af en zijn er tentoonstellingen waar architecten hun schetsen en plannen prijs geven. Maar binnenkijken in een actief architectenbureau is eerder uitzonderlijk. Dit weekend kan het wel bij SUM, dat dit jaar vijftig jaar bestaat.

‘Architectenbureau’ is overigens niet geheel letterlijk te nemen. Bij SUM, vroeger Groep Planning, werken naast ontwerpers en stadsplanners ook sociologen, geografen en andere onderzoekers. De aanpak was van bij het begin van het bureau multidisciplinair.

“SUM staat niet alleen voor bouwen en verbouwen, maar ook voor het hele denkproces dat eraan voorafgaat én voor het nadenken over wat de toekomst voor een project kan inhouden zodra het voltooid is,” zegt voorzitter Paul Lievevrouw. “SUM betrekt graag zeer diverse disciplines bij die denkoefeningen en gaat dan ook geregeld partnerships aan die extra stimuli en impulsen aan een project toevoegen en die ervoor zorgen dat technische en technologische, maatschappelijke en milieuaspecten niet alleen aan bod komen, maar ook zo goed mogelijk worden geïntegreerd in het totaalbeeld.”

De totaalbenadering heeft er mee toe geleid dat SUM een zeer uiteenlopend oeuvre bij elkaar getekend en gebouwd heeft. Van woningen en voorzieningen in ruw beton (Zwembad in Oostende), over masterplannen voor historische steden (Brugge) en wijken (de Marollen) tot postmoderne kantoren (Bacob, Van Maerlant), een hele rist cultuurinstellingen (Museum voor Natuurwetenschappen, Train World) en nieuwe publieke ruimte (Centrumlanen, Spiegelplein, Jourdanplein). Vooral recente en lopende projecten worden toegelicht tijdens de expo.

Continuïteit
Het is eerder uitzonderlijk dat een bureau blijft bestaan over verschillende generaties heen. Continuïteit is echter een sleutelwoord voor SUM. Zo voedt elke opdracht de humuslaag waaruit weer nieuwe ideeën kunnen groeien. Zoals de toevoeging van de Brigitinnenkapel. “Dat idee kwam er niet zomaar, maar is het resultaat van vele jaren,” zegt Lievevrouw. “Voorafgaand hebben we immers gewerkt op de Marollen, de Zavel en Recyclart.”

Continuïteit zit ook in de aanpak van historische wijken, gebouwen en monumenten. Daarbij komen respectvolle restauratie en oog voor nieuw en toekomstbestendig gebruik samen. Momenteel werkt het bureau bijvoorbeeld aan de renovatie van de Boekentoren in Gent, Hotel Empain op het Vrijheidsplein en de langverwachte renovatie van het Conservatorium. Zeker dat laatste is bij uitstek een voorbeeld van een bijzonder complex Brussels dossier. Iets waar SUM niet voor terugdeinst. “Onze hoofdtaak bestaat erin om de probleemstelling te decomplexeren,” zegt Lievevrouw. “Monumentenzorg is voor ons geen rem, maar een uitdaging. De problemen kunnen ingewikkeld zijn, maar niet onoplosbaar. Nederlandstalig en Franstalig onderwijs zitten samen in het Conservatorium. Je kan dat een probleem vinden, maar het geeft ook potentieel voor synergieën.”

De complexiteit maakt dat projecten soms heel lang kunnen aanslepen. SUM is bijvoorbeeld ook al meer dan een decennium bezig met het dossier van de Centrumlanen. “Je moet die dingen in perspectief plaatsen,” relativeert Lievevrouw. “Bij veel projecten hebben we te maken met bestuurlijke complexiteit, maar dat is gelinkt aan inspraak en het democratische proces. Dat behoort tot de essentie van onze maatschappij. Je mag ook niet vergeten dat we op lange termijn werken, maar de bouwtijd is uiteindelijk zeer kort. We dragen een project tien jaar en daarna wordt het in twee of drie jaar gebouwd.”

Nieuwe adem
Ondanks de hindernissen is Lievevrouw optimistisch over de toekomst van Brussel. “Ik ben heel enthousiast over wat er gebeurt. Ik maak soms een wandeling met mijn studenten, en dan voel je de vernieuwing van onderuit. De uitkomst is nog niet duidelijk, maar hier zit enorm veel ambitie. Kijk naar de vernieuwende projecten rond stadslandbouw. De wijkcontracten, sociale initiatieven, kunstenaars, creatieve onderzoekers… Er is een nieuwe adem op komst voor de stad. Wij willen openstaan voor die vernieuwing en helpen om die creativiteit in de praktijk te brengen.”

Het is die drang naar dialoog en samenwerking die het bureau heeft aangezet om de deuren open te stellen. Op de expo krijgt de bezoeker de kans om vragen te stellen, en mee in discussie te gaan.

SUM/Groep Planning

- 1966 Oprichting door Jan Tanghe, Ignaas Deboutte, Jacques Pêtre en Willy Canfyn;
- 1981 Opening kantoor in Brussel;
- 1996 Overname van Mens & Ruimte;
- 2006 Groep Planning wordt SUM, met SumProject en SumResearch als operationele entiteiten;
- 2016 Het bureau wordt gerund door Paul Lievevrouw, Jean-Pierre Mariën en Jan Jonas-Szatanski.

Autovrije centrumlanen
De veelbesproken voetgangerszone op en rond de Anspachlaan komt ook uit de koker van SUM. “De centrumlanen moeten een plek worden waar mensen gaan wandelen en elkaar ontmoeten,” zegt Lievevrouw. “Dat is de essentie van ons maatschappelijk gedrag in de stad. Wij zijn tot in de toppen van onze tenen overtuigd van het project.

Ik zie geen B-scenario. We moeten er nu voor zorgen dat het kwalitatief ingevuld wordt. Dit kan een referentieproject worden voor heel Brussel, een onderdeel van de stedelijke identiteit waar Brussel nood aan heeft.” De voetgangerszone zou van Brussel ook eindelijk echt opnieuw een woonstad kunnen maken. “We wachten nog altijd op die omslag. In Gent hebben we die eerder al gezien. Daarvoor heb je een coherente mobiliteitsvisie nodig. Het culturele en commerciële aanbod moet in één wandeling bereikbaar zijn. Brussel heeft een fantastisch cultuuraanbod, maar je kan niet zeggen dat je met de ogen dicht van het één naar het ander gaat. Eigenlijk zouden we dat moeten hebben.”

Brigitinnenkapel: ‘Als een dansbeweging’
SUM gaat vaak aan de slag met monumenten. Het bureau renoveerde bijvoorbeeld de gevels van art-nouveauhuis Saint-Cyr of de Sint-Katelijnekerk. Maar even goed komen de ontwerpers op de proppen met een hedendaagse nieuwbouw zoals de annex van de Brigitinnenkapel. Toch is ook hier de band met het bestaande heel sterk. “De nieuwbouw heeft niet alleen dezelfde vorm als de oude kapel, het cortenstaal heeft ook dezelfde kleurwaarde als de baksteen,” zegt Lievevrouw.

“Het is zoals een beweging in de hedendaagse dans. Eerst wordt iets herhaald, en vervolgens een klein beetje anders overgedaan. Vernieuwende ambitie moet er zijn, en is er nog altijd te weinig in Brussel. Maar het ergste dat we kunnen doen is her en der experimentele gebouwen neerpoten als ufo’s. Wie ten gronde omgaat met continuïteit, komt automatisch tot vernieuwing.” Het gebouw wordt overigens gebruikt voor podiumkunsten, in het bijzonder hedendaagse dans.

Bacobzetel geïnspireerd door Résidence Palace
In de jaren 1980 ontwierp Groep Planning enkele kantoorgebouwen in de Europese wijk, waaronder de voormalige zetel van Bacob in de Belliardstraat. Nog geen drie decennia later ging het gebouw alweer tegen de vlakte om plaats te maken voor een uitbreiding van het Europees Parlement. “Daarbij spelen financiële wetmatigheden,” zegt Lievevrouw.

“Nochtans denk ik dat het gebouw zeer duurzaam was. Veel energiezuiniger dan de torens met glazen gevels die ze toen en ook vandaag nog bouwen. Of het gebouw op zich interessant was, moet de gemeenschap beoordelen. Maar de discussie gaat eigenlijk niet over één gebouw. Het gaat over de visie op de Leopoldswijk. De vraag is of er nu één is. Wij waren toen op zoek gegaan naar een nieuwe architectuur die beter aansloot bij de bestaande gebouwen. Daarvoor zochten we inspiratie bij de oude ASLK-zetel in de Wolvengracht en het Résidence Palace. Daar ben ik wel tien keer naar gaan kijken om de verhouding tussen de ramen en de gevel, en de vermenging van functies te bestuderen.”

Masterplan voor de Marollen
Een van de eerste Brusselse opdrachten die Groep Planning, toen nog gebaseerd in Brugge, binnenhaalde, was de opmaak van een masterplan voor de Marollen, midden jaren 1970. Men koos er toen voor om het bestaande stadsweefsel en het volkse, residentiële karakter van de wijk te versterken. Niet evident aangezien de verbrusseling, met bijvoorbeeld de kaalslag van de Noordwijk, in die periode nog volop woedde. "Ons plan was een beetje een wijkcontract avant la lettre,” herinnert Lievevrouw zich. “Het Comité des Marolles met priester Jacques Van Der Biest was er nauw bij betrokken. Het plan gaf ook de aanzet voor het park rond de Hallepoort.”

Het park zou jaren later gerealiseerd worden, na de bouw van de Hallepoorttunnel. Lievevrouw wil dezelfde logica - met publieke ruimte een brug slaan tussen de oude binnenstad en de wijken aan de overkant van de Kleine Ring - graag ook elders verwezenlijkt zien, bijvoorbeeld om de Noordwijk opnieuw te laten aansluiten op de binnenstad. “Als we het Rogierplein en de Citroëngarage kunnen verbinden met de nieuwe centrumlanen, verandert Brussel.”

SUM OPEN HOUSE
Expo Sounds for the Future
3 en 4 december, 10 tot 19 uur
Daarna op afspraak tot einde januari 2017
Waterloolaan 90 Brussel
www.sum.be