Stefan Hertmans brengt Antigone tot leven in Molenbeek

De migratiecrisis slingert ons terug in de tijd. Stefan Hertmans ging te rade bij Sophocles’ Antigone, de jonge vrouw die haar broer niet mocht begraven van haar oom Creon, de koning van Thebe. De Molenbeekse Antigone heet Nouria, een succesvolle rechtenstudente, de koning wordt wijkagent en heet Crénom. Empathie versus de wet.

Antigone inspireert al eeuwenlang schrijvers en filosofen en niet te vergeten feministen. Antigone is een jonge vrouw uit de leidende kringen van Thebe. Als dochter van Oedipus en Iocaste is ze net als haar zus Ismene, en haar twee broers Polyneikes en Eteocles de vrucht van incest en daarom verdoemd. Wanneer de twee broers elkaar doden tijdens een gevecht en Creon weigert om de opstandige broer, Polyneikes, te begraven wordt het stuk politiek. Antigone radicaliseert en gaat ten onder, net zoals Nouria 24 eeuwen later. De schitterende tekst van Hertmans gaat over morele dilemma’s, hij zwaait niet met het bestraffende vingertje. Politiek correcte oplossingen interesseren de gevierde schrijver niet.

Hoe leest u, de schrijver Stefan Hertmans, de klassieke tekst, de Antigone van Sophocles?
Stefan Hertmans: Ik heb de tragedie eerst gelezen als de opstand van een sterke jonge vrouw tegen de patriarchale orde. Een thema dat me jarenlang heeft gefascineerd is het volgende: wanneer vrouwen in de Griekse tragedies nee zeggen dan stort de patriarchale orde in. Het is de vrouw en niemand anders die de politieke orde verandert, of het nu over Antigone gaat of Medea, Klytaimnestra of Helena, het maakt niet uit. In de negentiende eeuw heeft Johann Jacob Bachofen een theorie ontwikkeld, die zegt dat de Griekse tragedies sporen dragen van de oude strijd tussen matriarchaat en patriarchaat. Het matriarchaat als belichaming van de humane wet, terwijl de patriarchale wet zegt: zo en niet anders.

Gaandeweg is mijn interpretatie beïnvloed door de grote interpretaties uit de geschiedenis. Voor mij is die van Willem Friedrich Hegel één van de belangrijkste - samen met die van de dichter Friedrich Hölderlin. In feite gaat het om een conflict tussen de wet met de kleine letter - de wet van de wereld, die van de afspraken - en de wet met de grote letter, wat de Grieken dikè noemden, gerechtigheid of het gevoel voor gerechtigheid. Antigone gaat over een conflict tussen staatsorde en empathie. Dat is het conflict waarover Hegel ook zegt dat we niet moeten kiezen, maar dat we ons wel moeten bewust zijn van de onmogelijkheid van het kiezen, want beide, de wet en de empathie, hebben een stuk van het gelijk. Precies daarom is Antigone een tragedie.

Waarom hebt u Antigone gekozen en niet een andere Griekse tragedie?
Stefan Hertmans: De actualiteit heeft me mijn onderwerp in de schoot geworpen. Nu hebt u misschien in de krant (Het Nieuwsblad van 07/12/2015, red.) gelezen dat de meeste stoffelijke resten van terroristen in Frankrijk in het forensisch instituut in diepvriesvakken bewaard worden, de overheid weigert ze vrij te geven om te begraven. Men zit hier met een Sophocles-gegeven. Men wil die terroristen niet begraven omdat men anders een lieu de culte creëert.

Mohamed Belkaïd, de handlanger van Salah Abdeslam, is in Vorst begraven, daar had de burgemeester geen moeite mee, maar hij is wel begraven in een anoniem graf.
Stefan Hertmans: Het is duidelijk een menselijke geste van de burgemeester van Vorst. Maar omdat hij geen naam meer heeft, betekent het – in de termen van de Griekse tragedie - dat hij de ondergrondse rivier de Styx niet zal kunnen oversteken, dat hij nooit rust zal vinden. Het is zeer interessante stof, maar ik spreek me er niet over uit of er al dan niet een naam op zijn graf hoort te staan.

Antigone doet het goed in crisistijden?
Stefan Hertmans: Met Antigone in Molenbeek heb ik natuurlijk het stuk gepolitiseerd. Net zoals Jean Anouilh. Anouilh schreef zijn Antigone in 1942, als antwoord op de fascistische Vichy-regering van maarschalk Pétain. Zoals hij zei ‘à la lueur des premiers attentats terroristes’. Hij noemde zijn versie een variatie op macht en revolte. Ook Anouilh riep op tot menselijkheid. Ik heb het thema willen uittesten op een intelligent moslimmeisje uit Molenbeek dat studeert aan een Brusselse universiteit. Intellectueel is ze superieur aan de wijkagent die haar moet ondervragen, maar omdat ze de stoffelijke resten van haar terroristische broer opeist, verkeert ze in een minoriteitspositie en radicaliseert ze net zoals Antigone. Ze wordt voortdurend in een primitiviteit gestort die ze niet heeft. Ze antwoordt dan ook: ‘Laat mij gerust met jullie woestijn, de enige woestijn die ik heb gekend, is mijn straat in Molenbeek.’

We leven in 2017. Had u een mannelijke hoofdpersoon kunnen kiezen die zijn zus, een omgekomen terroriste, wou begraven?
Stefan Hertmans: Dat had zeker gekund. Dat is zeker denkbaar, dat is een goede plot. Ik zou zeggen: begin eraan. Ik ben er niet opgekomen.

Ik stel u de vraag omdat gender helemaal bovenaan op de maatschappelijke agenda prijkt. Om een recent, eerder banaal voorbeeld te geven: de Hema zal genderneutrale kinderkledij verkopen.
Stefan Hertmans: De neutralisering van gender is ideologisch naïef, dat laten de Griekse drama’s overduidelijk zien. Maar het klopt dat gender belangrijk is dan ooit, zeker wat de perceptie aangaat. Laurette Onkelinx heeft het bij de aankondiging van haar vaarwel aan de politiek nog eens herhaald: ‘Als ik me kwaad maak, noemt men mij hysterisch. Als een mannelijk politicus zich kwaad maakt, noemt men hem moedig.’ Vrouwen worden nog altijd weggezet als onkundig. Steeds weer duwen mannen vrouwen in hokjes waaruit ze weg willen.

En dan heb je de kwestie met de hoofddoek, als ik naar Londen ga, zie je de mooiste vrouwen met de meest modieuze sjaaltjes in alle kleuren. Hoe meer je hoofddoeken verbiedt, hoe meer je die vrouwen frustreert. Ik zou zeggen: laat ze doen, ze zijn volop aan het emanciperen. Het zullen de vrouwen zijn die nee zullen (moeten) zeggen tegen de patriarchale wetten in de islam. Het hoofddoekenverbod gaat over hen, over de vrouwen, het gaat over verboden voor hun sekse.

Het blijft een moeilijk debat, het heeft ook te maken met de scheiding godsdienst-staat en laïciteit.
Stefan Hertmans: Maar als je ziet dat het verbod vrouwen radicaliseert, dan moeten we het geweer van schouder veranderen. Heel die kwestie van de hoofddoek moet pragmatisch aangepakt worden. Als de laicité radicaliseert, moeten we tolerantie proberen. De laïciteit wordt ook nog gegijzeld door angst, la politique de l’angoisse: de islam zal Europa onder de voet lopen. Als je naar de aantallen kijkt, is dat flauwekul. Het is door symboolkracht die uitgaat van de geradicaliseerden dat heel Europa zich bedreigd voelt. Ik begrijp dat wel.

Maar er zijn natuurlijk grenzen, de maatschappij kan niet alles tolereren.
Stefan Hertmans: Natuurlijk zijn er grenzen, de gezichtsbedekkende nikab is er zo een. Iemand die haar gezicht bedekt, is iemand met wie ik niet kan praten, die ik niet als individu kan herkennen, die plaatst zich buiten de samenleving. Maar het is mij niet verboden om met een vrouw met een sjaaltje te praten. Toch gaan we erop vooruit, de moslimgemeenschap emancipeert. De jonge talenten zullen als paddenstoelen uit de grond schieten, ik loop in de cultuursector regelmatig boeiende mensen tegen het lijf. We zullen de komende jaren van hen horen, en ze zullen de islam beïnvloeden. Ik geloof echt dat er een Europese islam komt. Op dit moment wordt er volop gediscussieerd in veel islamitische gezinnen. En ze komen van heel ver inzake vrouwenrechten en mensenrechten in het algemeen.

Maar al bij al blijft het frustrerend. We dachten dat we van de godsdienst en zijn invloed af waren en nu moeten we met de islam helemaal opnieuw beginnen.
Stefan Hertmans: Inderdaad. Dat is voor mijn generatie, de babyboomers, dramatisch. We dachten dat we af waren van het geloof en het seksisme, we waren af van de homohaat, we hadden de preutsheid achter ons gelaten en ook de fallische dwingeland was niet meer. Hoe naïef zijn we niet geweest?

We moeten echter het hoofd koel houden, en niet meedoen met hetzes en haat: we moeten duidelijk zeggen dat het glas halfvol is en niét halfleeg. Er is zoiets als self-fulfilling prophecy: als de media blijven herhalen dat het nooit goedkomt, dan komt het ook nooit goed. Vandaag is de strijd Creon-Antigone, een stuk van 2.400 jaar geleden, actueler dan ooit. De keuze waarvoor we staan is heel duidelijk: kiezen we voor haat of voor begrip en empathie?

Wanneer Theo Francken zegt: ‘We gaan het Maximiliaanpark opkuisen’, en tegenstanders antwoorden dat die mensen het koud hebben, dat er ook hoogzwangere vrouwen in het park zijn, dan gaat dat over het fundamenteelste waardenconflict in Europa. Wij die altijd zeggen dat we door de categorische imperatief van Kant – doe een ander niet aan wat je zelf niet wil aangedaan worden – superieur zijn, zijn de eersten om die categorische imperatief op te blazen - om die te beschermen! Weinig mensen begrijpen in wat voor een absurde paradox we beland zijn. We schuiven onze waarden opzij om ze te verdedigen. Laat ik de vraag van Sophocles nog op een andere manier proberen te formuleren: waar sta je als je voor iemand empathie probeert te hebben die haar verdriet niet meer kan plaatsen en dus radicaliseert?

Het boek Antigone in MoleLinkitnbeek van Stefan Hertmans wordt op dinsdag 3 oktober om 20u30 voorgesteld in het Kaaitheater, Sainctelettesquare 20, 1000 Brussel. De toegang is gratis. De actrices Romy Lauwers (Nederlands), Selma Alaoui (Frans) en Réhab Mehal (Arabisch) lezen fragmenten voor. Psychologie Birsen Taspinar geeft commentaar waarna de schrijver in gesprek gaat met dramaturg Johan Reyniers.
Antigone in Molenbeek van Stefan Hertmans is uitgegeven bij de Bezige Bij en telt 88 blz.