Hoe gaan de kunsten van toxisch naar nieuw leiderschap?

De voorbije weken stond de cultuurwereld een paar keer op stelten door getuigenissen over toxisch leiderschap en grensoverschrijdend gedrag. Een nieuwe manier van leidinggeven dringt zich op. “Artiesten willen geen pact meer met bloed ondertekenen.”

Vaardigheid in leidinggeven,” zegt Van Dale over het woord leiderschap. Die 'vaardigheid' bleek de voorbije weken een paar keer te wankelen, niet alleen, maar wel nadrukkelijk, in de cultuursector.

Boegbeeld van de Belgische dans Anne Teresa De Keersmaeker kwam in opspraak nadat voormalige medewerkers en dansers van haar gezelschap Rosas in De Standaard getuigden over psychisch geweld, pesterijen en kwetsende vernederingen. Eerder vorige maand hekelden een tiental vrouwelijke medewerkers in de Franse krant Libération het gedrag van de Brusselse regisseur Joachim Lafosse, bekend van films als Un silence en À perdre la raison. Ze spraken over machtsmisbruik, beledigingen, ongepaste avances en een te dunne grens tussen werk en privé.

Kunstencentrum en concertzaal Les Ateliers Claus uit Sint-Gillis last een pauze in, nadat binnen de organisatie machtsmisbruik en manipulatie had plaatsgevonden.

En bij Ars Musica, dat sinds 1989 het kruim van de hedendaagse klassieke muziek naar Brussel en Wallonië loodst, werd directeur Bruno Letort aan de deur gezet nadat hij door zeven vrouwen werd aangeklaagd voor intimidatie, machtsmisbruik en seksueel geweld.

De reeks schokgolven die de voorbije jaren door de cultuurwereld gingen, is lang. Begin 2017 werd de directie van de Botanique in een elf pagina's tellende open brief door een twintigtal (ex-)werknemers beschuldigd van intimidatie, machtsmisbruik en vernedering.

Een jaar later, in de storm die MeToo had doen losbreken, viel choreograaf en bezieler van het gezelschap Troubleyn Jan Fabre van zijn voetstuk na beschuldigingen van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag.

Medewerkers van Bozar kloegen over de werkomstandigheden onder directeur Paul Dujardin en dienden tot twee keer toe een motie van wantrouwen in. Iets meer dan een jaar geleden stapte Michel Draguet op als algemeen directeur van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, nadat hij in opspraak kwam door getuigenissen over erbarmelijke arbeidsomstandigheden en een klimaat van terreur en minachting.

Ook S.M.A.K.-directeur Philippe Van Cauteren werd door acht (ex-)werknemers beschuldigd van psychologisch grensoverschrijdend gedrag, hij blijft voorlopig aan.

Grote kunst(enaar)

“Je kan er niet omheen dat verhalen uit de media en cultuursector makkelijk de krant halen,” zegt Anneleen Lemmens van Engagement Arts, een door kunstenaars geleid platform dat strijdt tegen seksisme, seksueel grensoverschrijdend gedrag en machtsmisbruik in de kunsten en dat de klachten verzamelde over Bruno Letort. “Maar het is duidelijk dat toxisch leiderschap en grensoverschrijdend gedrag in alle sectoren plaatsvinden waar er een machtsrelatie is tussen mensen.”

Dat cultuurorganisaties werken met publiek geld, zorgt er ook voor dat ze sneller in de picture komen bij falend beleid. Toch zijn er specifieke risicofactoren in de cultuursector die werknemers kwetsbaarder maken, geeft Lemmens aan. Ze werken vaak met tijdelijke contracten, drijven op passie eerder dan op verloning en willen graag met de bekende maker werken naar wie ze opkijken, waardoor het vaak moeilijker is om problemen te melden.

In de kleine wereld die de cultuursector is, is de druk om je reputatie te schaden en je job te verliezen erg groot. En dan is er nog het cliché dat je grenzen moet verleggen om grote kunst te maken, zegt Lemmens, die zelf werkt als theatermaker. “Mijn haren komen daarvan recht. Goede kunst kan ook bestaan zonder dat er mensen bij geschaad worden. Het is niet het hoogste goed waarvoor de menselijke integriteit aan de kant moet worden geschoven.”

Engagement Arts werd in 2017 opgericht in het kader van Do It Together, een onderzoeks- en ontwikkelingsproject van steunpunt voor beeldende kunsten, podiumkunsten en klassieke muziek Kunstenpunt. Engagement Arts werkt in de eerste plaat bewustmakend, biedt workshops aan en lezingen over gedragscodes en veiligheid op de werkvloer en kreeg financiële steun als onderdeel van het Actieplan tegen Grensoverschrijdend Gedrag van toenmalig minister van Cultuur Sven Gatz (Open VLD).

Onder minister van Cultuur Jan Jambon (N-VA) speelde de organisatie haar subsidies kwijt, waardoor ze haar werking moest inperken en nu een vrijwilligersorganisatie is. Dat is opmerkelijk, want zulke organen zijn meer dan ooit nodig, zo bleek de voorbije weken nog maar eens. “Door onze financiële situatie verwijzen we nu vaker door naar het Vlaams Meldpunt Grensoverschrijdend Gedrag, dat zelf nog in een professionaliseringsfase zit,” zegt Lemmens. “Wij zouden meer willen doen, maar dat is niet haalbaar. Daarom focussen we nu vooral op preventie. We geven lezingen en workshops op basis van de expertise die we de laatste jaren hebben opgebouwd.”

Strohalm

Preventie en sensibilisering zijn vandaag modewoorden. Door de nieuwe wet voor welzijn op het werk is sinds 1 januari elk bedrijf met meer dan vijftig werknemers verplicht om een vertrouwenspersoon aan te duiden. Er is meer controle door de overheid, er worden comités voor veiligheid en preventie geïnstalleerd, aansluiten bij een externe dienst voor preventie en bescherming is verplicht.

Desondanks daalt het gevoel van welzijn op het werk, fysiek én psychisch, blijkt uit een recent onderzoek van Mensura.

“Wij zien de druk van de maatschappij in het algemeen toenemen,” zegt Marie Lamoral, expert in mentaal welzijn en preventie-adviseur bij Mensura. “Alle sectoren die contact hebben met derden, zoals scholen of ziekenhuizen, ervaren dat.” Mensura werkt onder meer met Bozar en De Munt. “In de cultuursector zie je ook veel prestatiedruk, je moet altijd beter doen dan de andere om erbovenuit te steken. De concurrentie is groot, wat de drempel naar misbruik verlaagt.”

Mensura zet in op bewustmaking, met workshops en gesprekken, waarin iedereen uiting kan geven aan wat goede collega's of leidinggevenden voor hen betekenen. Alles wordt doorgelicht, van de jobinhoud over de arbeidsvoorwaarden tot de verloning. “Daar maken wij een analyse van en dan schrijven we een aanbeveling die inspeelt op de concrete situatie van de werkgever,” zegt Lamoral.

Is het dan zo dat als een leidinggevende zich niet goed kwijt van zijn taak, dat onmiddellijk op de radar staat? Niet helemaal. Bij Ars Musica waren er al jaren geruchten over het gedrag van Bruno Letort, maar die signalen werden niet opgepikt of zelfs genegeerd. “Ik heb het moeilijk met de zogezegde 'trial by media',” zegt Anneleen Lemmens. “Terwijl zo'n open brief eigenlijk de laatste strohalm is, nadat pogingen tot oplossingen via de geijkte procedures op niets zijn uitgedraaid. Die dingen zouden beter intern worden opgelost, want ik vind het ook zonde dat onze sector nu in een slecht daglicht komt te staan. Maar er gebeurt gewoon veel te weinig mee.”

Wat doet zo'n storm met een organisatie? “Dat is zeer confronterend,” zegt Katrien Dobbelaere, directrice ad interim bij Ars Musica. “Maar ik zie dit vooral ook als een opportuniteit om aan de boom te schudden. In de culturele sector ben je altijd met te weinig voor het vele werk dat er is. Grote huizen hebben charters en zo, maar als kleine vzw heb je daar geen tijd voor. Je zit constant op je limiet. Dat zou niet mogen.”

Ars Musica zal zijn interne werking zwaar onder de loep nemen, geeft Dobbelaere aan. “Wij zijn een kleine, vaste ploeg, wat maakt dat we met heel veel partners en artiesten moeten samenwerken. We zullen met hen allemaal in dialoog gaan.”

Brandstapel

Die dialoog is belangrijk, zegt Koen Marichal, docent leiderschapsontwikkeling aan Antwerp Management School en oprichter van Casa 19, maar we moeten ook vertrouwen in een nieuw soort leiderschap. Onze maatschappij is complexer geworden, een leidinggevende moet met veel meer rekening houden, hij moet beslissingen nemen, maar ook soft skills hebben voor een goed people management. “We maken een grote transitie door, en dan vallen extremen hard op. Er zijn heel hoge verwachtingen, en wanneer we die niet kunnen waarmaken, krijgen we ontgoocheling, stress en frustratie. Soms kan die leidinggevende het gevoel hebben dat hij in een porseleinwinkel rondloopt. Maar hij moet ook voldoende autoriteit krijgen. Als je die voortdurend in vraag stelt, kan hij zijn werk niet doen.”

Marichal pleit voor meer collectief leiderschap, waarbij iedereen zich afvraagt hoe hij bijdraagt tot het beoogde resultaat. “Een soort van empowering leadership. Kijk niet allemaal naar mij, we hebben het met elkaar te doen. Als we allemaal terugplooien op onszelf en alleen maar bezig zijn met beoordelen en afrekenen, zijn we nog verder van huis.”

We zien dat leiders weer sturend mogen zijn, zeg Marichal. “Maar wel vanuit een duidelijke transparantie. En ze moeten ook het vermogen hebben om zichzelf in vraag te blijven stellen en zichzelf te blijven ontwikkelen. Een afgebakende termijn is daarbij belangrijk, je moet op tijd de stok doorgeven. Dat zie je ook bij jonge artiesten, zij willen meer bewegingsruimte, zich in verschillende projecten ontplooien en niet vastzitten in de gevangenis van één grote leider. Ze willen geen pact meer met bloed ondertekenen.”

Prima. Maar zal er echt iets veranderen? Voor je het weet klink je je heil vast aan voorgekauwde charters en holle slogans. Na de onthullingen over De Keersmaeker en co lijkt het stof alweer te zijn gaan liggen. In een artikel dat vorige week in Rekto:Verso verscheen, laakte Engagement Arts de morele luiheid, damagecontrol en struisvogelpolitiek rond recente en minder recente onthullingen over grensoverschrijdend gedrag in de kunstensector. “Liever dan actie te ondernemen, gaat men over tot de orde van de dag en zal men nog wel eens 'een gesprek' of 'een training' organiseren,” klinkt het. “We hebben genoeg van die eindeloze gesprekken en trainingen.”

“Er wordt snel gezegd: 'We willen niet cancelen',” zegt Lemmens, “maar eigenlijk horen we geen alternatief. Wij willen niemand op de brandstapel gooien, wij pleiten voor een herstel. Wij geloven dat mensen echt tot inkeer kunnen komen. Maar dan willen we ten eerste zeer oprechte excuses horen. Aan degenen die gekwetst zijn en niet, zoals Rosas heeft gedaan, aan diegenen van wie ze te eten krijgen of de huizen die het werk van Anne Teresa De Keersmaeker programmeren. Dat klinkt niet oprecht.”
“We hebben niet daadkrachtig gereageerd en willen expliciet onze excuses aanbieden aan alle slachtoffers,” luidt een statement van Les Ateliers Claus op hun site. “Maar excuses zijn niet genoeg. Het is onze intentie om dit structurele probleem aan te pakken en onszelf om te vormen tot een horizontale operatie samen met een grote groep vrijwilligers, medewerkers en een nieuwe raad van bestuur, die elk hun eigen expertise inbrengen op verschillende gebieden. (...) We hebben dit probleem te lang laten voortbestaan en hebben de werkelijke behoeften van de slachtoffers niet begrepen.”

Bij Ars Musica is de cesuur alvast bestendigd. Katrien Dobbelaere kijkt nu vooruit. Naar de aanstelling van een artistiek directeur, die hopelijk vanaf dit najaar samen met haar de boel zal runnen. En het festival dat straks plaatsvindt. “We zullen onze werking analyseren en dat ook in samenspraak doen met alle partners en artiesten. Ik zie dit als een kans om de sector veiliger te maken.”