Tussen Brussel en Bachmoet: Arnaud De Decker over de oorlogsgruwel in Oekraïne

Nog voor de oorlog in Oekraïne losbrak, reisde ex-BRUZZ-journalist Arnaud De Decker al naar Kyiv. Hij hield een dagboek bij, dat deze week verschijnt onder de titel Onverwoestbaar. Een exclusieve voorpublicatie.

Donderwolken boven Kyiv

Het was nog vroeg toen ik op een doordeweekse dag, eind januari 2022, mijn computer openklapte. Koffie druppelde langzaam door het koffiezetapparaat, terwijl de eerste zachte, winterse zonnestralen voorzichtig door de grote keukenramen binnenslopen. Mijn huisgenoten waren nog in een diepe slaap; mijn werkdagen bij BRUZZ, de Vlaams-Brusselse media, begonnen doorgaans iets voor zessen en dat gaf me minimaal anderhalf uur pure en zeldzame rust. Enkel het gezang van de vroege vogels in de tuin doorbrak de stilte in het typisch Elsense herenhuis.

Het waren woelige tijden, zeker voor een freelancejournalist. Hoewel de coronacrisis stilaan naar de achtergrond werd verdreven, had ze aanzienlijke sporen nagelaten, onder meer op de werkvloer. De nieuwsredacties vormden daarbij geen uitzondering. Redacteurs werd verzocht om van thuis uit te werken om zo de bezetting op de redactie laag te houden. Daar zat ik dus, omstreeks zeven uur ’s ochtends, slurpend van mijn koffie aan de keukentafel, te scrollen door allerlei nieuwsitems, op zoek naar het Brusselse nieuws van de dag.

Ondertussen drongen alarmerende berichten over de toenemende spanningen aan de grens tussen Rusland en Oekraïne zich op. Op dat moment wist niemand precies of je de doemberichten moest geloven. Ondanks de vele brandhaarden wereldwijd schieten de Vlaamse krantenmakers op dat vlak soms tekort in hun buitenlandberichtgeving. Door besparingen in de sector krijgen lezers vaak een beperkt aanbod voorgeschoteld. Zeker in die tijden werd internationaal nieuws steeds vaker overgenomen van buitenlandse zusterkranten, terwijl eigen journalistieke bijdragen dan gereduceerd werden tot binnenlandse aangelegenheden.

(Lees verder onder de video)

Nu Rusland steeds meer troepen aan de Oekraïense grens stationeerde, vond ik het cruciaal om de situatie zelf op te volgen. Oekraïne grenst aan Europa. Wat daar gebeurt, heeft een impact op ons leven. Ik boekte een goedkope Ryanairvlucht zonder retour en zonder concrete opdracht met vertrekdatum 9 februari 2022 en bestemming Kyiv. En zo kwam ik voor het eerst aan in de hoofdstad van Oekraïne, op een woensdagmiddag, met een rugzak vol goede moed, klaar om voor een week of twee het land te verkennen en er verslag van te doen. Dream Hostel, het verblijf dat ik online had geboekt, was goedkoop en lag in Podil, de hippe wijk in het centrum van Kyiv vlak bij de oevers van de Dnjepr. Het zou mijn thuis worden voor de komende dagen, en vijftien weken.

Een ideale uitvalsbasis, als je de enkele snurkende, bij momenten feestende toeristen kon wegdenken. Het cafeetje naast het hostel bleek dan weer ideaal als kantoor tijdens mijn werkuren voor BRUZZ. Daar bleef ik acht uur lang zitten, de koffies van de keuken in Elsene werden heerlijke flat whites in Kyiv en ik bleef de Brusselse actualiteit coveren om mijn reis door Oekraïne te bekostigen. Na de werkuren trok ik de stad in en liep ik verloren over de brede en ondergesneeuwde boulevards van Kyiv. De stad was overweldigend, intimiderend en indrukwekkend. Ik maakte kennis met het cyrillische alfabet, de Oekraïense borsjtsj en het nachtleven, dat makkelijk kan wedijveren met de Berlijnse scene.

Terug in Kyiv

9 april 2022, Kyiv. De Russische soldaten waren op dat moment al ruim drie weken verdreven uit de periferie rond de Oekraïense hoofdstad. Toch bleef de spanning in de straten van Kyiv om te snijden. Tom, een freelancejournalist uit Nieuw-Zeeland die ik vlak voor de oorlog leerde kennen, stak een derde sigaret op in de rokersruimte van de Buena Vista. Het was de enige bar in de hoofdstad die nog geen dag gesloten was sinds 24 februari, het begin van de Russische invasie. En de enige plek waar nog alcohol verkrijgbaar was, ondanks een algemeen verbod.

De eigenaars van het donkere danscafé hadden een deal kunnen sluiten met de soldaten van het checkpoint vlak bij de ingang. De Buena Vista groeide uit tot dé plek waar journalisten uit alle uithoeken van de wereld na een zware werkdag samentroepten. En dus ook de plek waar mijn verblijf in Oekraïne begon. “Nog iets drinken?” vroeg Tom. “De avondklok gaat over een halfuur in, dan is het te laat.” Een ogenblik later stond hij aan onze tafel met twee grote glazen bier. Aan tafel sloten anderen aan, allemaal freelancejournalisten. Fransman Hugo, Caleb uit Californië en een Belg die televisiereportages maakt. Er werd duchtig gediscussieerd, de sfeer was uitgelaten. “Een nachttrein kan ons morgen naar Charkiv brengen. Wie komt mee? Hebben we daar contacten?”

Dan rinkelde in de Buena Vista plots de bel. Het was 22 uur, iedereen moest het café verlaten. De straten waren donker en leeg. Op weg naar mijn appartement passeerde ik een eerste, tweede en vervolgens derde checkpoint. Sirenes loeiden en verstoorden de onbehaaglijke stilte. Iedereen hield zich zonder morren aan de avondklok. Samen met Tom ging ik de volgende dag meteen aan de slag. Een Oekraïense vrijwilliger zou ons naar Boetsja brengen, op dertig kilometer van Kyiv, waar de Russen wekenlang lelijk hadden huisgehouden.

Het was nog vroeg toen we het centrum van Kyiv die ochtend verlieten. Op het dashboard van de blauwe Opel Astra las ik de temperatuur af: zeven graden Celsius. “De koudste dag van de week,” wist Andrey (28), een IT-specialist die sinds de invasie journalisten die over de regio berichten ondersteunt. Hij groeide op in de buitenwijken van Kyiv en kent de regio als geen ander. Na tien minuten rijden naderden we een eerste checkpoint. Zandzakken, betonblokken en Tsjechische egels versperden de weg. Zwaarbewapende militairen doorzochten de wagen en controleerden onze documenten. Het zou de eerste van een lange reeks controleposten worden die we die dag zouden doorstaan.

Boetsja en Irpin

We waren Kyiv nog niet uit of de eerste tekenen van vernieling waren al zichtbaar. Appartementsblokken zonder ramen en deuren, verwoeste tankstations, kraters op de weg. Ik had de afgelopen weken talloze beelden online gezien, maar de realiteit met eigen ogen aanschouwen is iets heel anders. De oorlog werd ineens tastbaar, en het besef van verantwoordelijkheid overviel me. Ik moest vertellen wat hier had plaatsgevonden, de verhalen van de overlevenden vastleggen. Na een uur rijden bereikten we Boetsja, ten noordwesten van Kyiv. De stad telde voor de oorlog net geen veertigduizend inwoners.

“Het was een vredevolle, rustige buitenwijk waar steeds meer families uit de hoofdstad zich kwamen vestigen,” vertelde Andrey. “Het is hier goedkoper wonen dan in Kyiv, en met de trein bereik je de stad in geen tijd.”

Maar nu was de stad volledig verwoest. Appartementsblokken, huizen, kantoren en winkelcentra lagen in puin. Het Russische leger had een ravage aangericht die aan meer dan vierhonderd mensen – burgers en militairen – het leven had gekost. Vrouwen, mannen en kinderen werden koelbloedig afgemaakt. De ene oorlogsmisdaad na de andere kwam naar boven. Net voor de middag verzamelde zich een beperkte groep journalisten in het centrum van Boetsja.

In de schaduw van de orthodoxe kerk, die als bij wonder gespaard bleef, gaapte een meterslange put in de grond, een massagraf waarin Russische soldaten tientallen verminkte lichamen hadden gedumpt vooraleer ze zich in allerijl terugtrokken uit de regio, op 31 maart 2022, verdreven door de Oekraïners. Twee mannen in witte pakken trachtten de lijken op te graven met een schep, waarna ze via een hijskraan op de begane grond werden onderzocht door een forensisch team en internationale waarnemers die elk detail nauwkeurig vastlegden. Zestig lichamen zouden die dag worden opgegraven.

Oekraïens offensief

De weerbaarheid van de Oekraïners, die me sinds de eerste dag opviel, werd in Charkiv alleen maar indrukwekkender. De volledige samenleving had zich als een blok achter het leger verschanst, dat werkelijk op handen werd gedragen. Ik ontmoette Sergei toen voor het eerst. Hij belichaamde de karikaturale Sovjetman: een kalende veertiger, kettingroker, die veel wodka dronk en er onverzorgd uitzag in een te klein joggingpak. Heel zijn leven lang had hij Russisch gesproken en beschouwde hij de mensen aan de andere kant van de grens als broeders, met wie hij vaak handelde. Maar nu was zijn mening volledig veranderd. “Ik overweeg zelfs om bij het leger te gaan,” zei hij bloedserieus. “En dat wil wat zeggen, hé. Heb je mij weleens goed bekeken?

Hij stak een zoveelste sigaret op en nam een slok van zijn zwarte koffie. Sergei had zijn hele leven in Saltivka gewoond, een platgebombardeerde woonwijk in het noorden van Charkiv. Talloze burgers kwamen er om terwijl ze opgesloten zaten in brandende Sovjetgebouwen. Sergei ontpopte zich als een ware volksheld. Met gevaar voor eigen leven stapte hij in zijn aftandse auto, die net niet uit elkaar viel, en reed hij langs kapotgeschoten blokken op zoek naar geknelde personen. De kritische Oekraïner van weleer was veranderd in een onvoorwaardelijke patriot.

En terwijl de Russen (en een groot deel van de rest van de wereld) hadden verwacht dat Oekraïne zich snel zou overgeven, bleek het tegenovergestelde waar. Op 6 september 2022 begonnen de Oekraïners aan een indrukwekkend tegenoffensief. Grote stukken land, tientallen steden, dorpen en gehuchten werden bevrijd na een maandenlange bezetting. De ogen van de wereld waren op de provincie Charkiv gericht, en ik zat er middenin.

Vers bloed

Tanks en pantserwagens raasden voorbij, fluitende mortiergranaten knalden tegen de grond. We openden alle ruiten van de auto. Als een bom naast de auto neerknalt, wil je niet door rondvliegende glasscherven in de nek geraakt worden, dat had ik van Alessandro geleerd, een Italiaanse freelancefotograaf. In de verte rezen pikzwarte rookpluimen op.

Tussen de brokstukken en de opgeworpen barricades door baanden we ons een weg naar het ziekenhuis van Bachmoet, onze eerste stop in het centrum van de stad. Het was een van de laatste plekken die nog functioneel waren, althans gedeeltelijk: enkel de gelijkvloerse verdieping bleef operationeel.

De rest van het gebouw, verschillende verdiepingen hoog, was aan flarden gebombardeerd. Vitaly, een man van rond de veertig in militair uniform, stormde de smalle, donkere gang van het ziekenhuis binnen. Hij hijgde als een wild beest, leunend op de schouders van twee militairen die hem overeind hielpen.

Zijn handen baadden in het bloed. Dikke, donkerrode druppels kletsten op de kale grond. “Waar is de dokter? Breng de dokter onmiddellijk naar de operatiekamer!” klonk het in de gang.

De soldaat werd in een kleine, donkere ruimte gebracht, waar hij op een ziekbed kwam te zitten. Zijn militaire uniform was doorweekt door de hevige regen, zijn laarzen onzichtbaar geworden door een dikke laag modder. Twee verpleegsters verschenen vanachter een gordijn, klaar om de man de eerste zorgen toe te dienen.

Jas, trui en shirt werden vakkundig doorgeknipt en verwijderd. “Injectienaald. Pincet. Schaar.” De dokter boog zich over Vitaly: hij was duidelijk niet onder de indruk. In de zaal naast ons wachtten een half dozijn soldaten op verzorging van dezelfde dokter.

De slag om Bachmoet was cruciaal voor het Russische leger. De aanvallen werden geleid door de Wagnergroep, een beruchte Russische privémilitie die koste wat het kost een nederlaag wilde voorkomen. In een hopeloze poging om de Oekraïense linies te breken, voerden ze de schaal van de offensieven massaal op; het artilleriegeschut hield niet op. “Het is luid vandaag, luider dan de afgelopen weken,” zuchtte een militair aan de ingang van het ziekenhuis. Hij trok gulzig aan zijn sigaret en ijsbeerde heen en weer, duidelijk overstuur.

“Sinds een week stopt het niet meer. Het is dag en nacht. We verliezen veel mankracht, kijk maar.” Hij wees naar de ligbedden gestapeld tegen de muur van het hospitaal. Het waren er tientallen, waarvan enkele bedekt met vers bloed. Ze werden duchtig gebruikt, meer dan de Oekraïners misschien wilden laten blijken. Een ziekenwagen kwam aangereden. Opnieuw steeg de spanning en we werden aangemaand om te vertrekken. Kruisraketten en mortiergranaten knalden in het rond en deden de gebouwen rond ons daveren. We besloten om beschutting te zoeken in de brandweerkazerne een eind verderop. Onderweg zagen we een zwarte rookpluim opstijgen. Het was een Oekraïens munitiedepot dat net werd getroffen door een Russische raket. Twee brandweermannen liepen naar de kazerne.

We stapten naar ze toe. “Ga zeker niet naar dat munitiedepot kijken. Nu moeten we wachten tot het vanzelf uitdooft,” sneerde een van de twee. “Blijf uit de buurt, het is te gevaarlijk. Er ligt veel springstof binnen. Als we niet opletten, ontploft de boel en veranderen we in een stofwolk.” We volgden de brandweerlui naar binnen in de kazerne. Het was er opmerkelijk warm.

In een halve cirkel zaten vijf mannen rond een imposante houtkachel. Ze rookten en dronken thee. We raakten aan de praat met Alexander Zhilinkov (40). Hij werd geboren in Bachmoet, zijn moeder woonde er op dat moment nog altijd, in zijn ouderlijk huis een paar straten verder. “Het is onmogelijk om ze hier weg te krijgen, ze is zo koppig! Maar ergens snap ik het wel, ze heeft nooit elders gewoond. Ze zou sterven van verdriet als we haar dwingen het huis te verlaten.”

Voor de oorlog telde Bachmoet 70.000 inwoners. In november 2022 wist niemand hoeveel mensen zich precies in de kelders verschansten, maar verschillende bronnen maakten melding van zo’n 7.000 burgers, onder wie 2.000 kinderen. Vluchten was voor hen geen optie: ze hadden de middelen niet, waren slecht ter been of wilden, net als Alexanders moeder, de plek waar ze geboren en getogen waren simpelweg niet verlaten.

Brandweerman Alexander wees naar de kachel. “Die hebben we een week geleden gekregen, hij houdt ons warm. We kunnen eindelijk onze uniformen drogen en water koken. We werken in twee shiften van vijftien man. Het zijn zware, gevaarlijke missies. Je weet nooit wanneer een oproep binnenkomt. Het kan in het holst van de nacht zijn, als er weer burgerdoelen geraakt worden. Dan trekken we eropuit met de autopomp of met de ziekenwagen, afhankelijk van de situatie.” Meer mannen kwamen rond de kachel zitten, er hing een gemoedelijke sfeer.

Op de grond lagen twee verdwaalde Duitse herders te slapen. “We werken al maanden met dezelfde mensen samen. We zijn een hechte groep geworden en zorgen goed voor elkaar. Samen uit, samen thuis.” Alexander nam ons mee naar de schuilkelder, waar een tiental matrassen de grond bedekte. “Hier slapen we. Luxueus is het niet, verre van, maar we maken het gezellig.”

Toen we vroegen naar de gevaren van zijn werk als brandweerman in Bachmoet, viel het gesprek stil. Alexander wees naar een van de bedden op de grond, goed opgemaakt, met een bos verse bloemen op de lakens. “Hier sliep onze kameraad, Ilia. Hij liet zo’n twee weken geleden het leven tijdens een interventie in een woonwijk van de stad. We werden opgeroepen om te helpen bij een evacuatie na een Russische aanval op een appartementsblok.”

Eenmaal ter plekke – een halfuur na de eerste explosies – voerden de Russen een nieuwe aanval uit op dezelfde locatie, een zogenaamde double tap. “Ilia werd rechtstreeks op het hoofd geraakt door vallende brokstukken, hij is ter plekke overleden. We hebben het nog niet over ons hart gekregen om zijn slaapplek op te ruimen.”

Het gesprek werd onderbroken door een oorverdovende sirene. Het signaal voor de brandweerlieden dat ze eropuit moesten. We snelden naar boven, de ziekenwagen stond paraat om te vertrekken. Geen seconde later zaten ook wij in onze eigen wagen, klaar om ze te volgen. We vlamden door de straten van Bachmoet, voorbij het puin, de onbemande checkpoints en reuzegrote kraters in de weg. Na tien minuten rijden stopten we voor een bouwvallig, grijs appartementsblok.

De meeste ruiten waren weggeblazen, er was geen spoor van leven meer te bespeuren, onkruid en glasscherven bedekten nagenoeg elke centimeter van de stoep. Drie brandweerlieden sprongen uit de ziekenwagen, een vierde haalde het ligbed uit de laadruimte van de ziekenwagen. Een vrouw stond op de stoep naast de voordeur, ze schreeuwde: “Eindelijk zijn jullie hier, we konden jullie niet bereiken zonder netwerk. Mijn zus ligt al vier dagen op de vloer in de kelder, ze heeft hulp nodig!”

De drie brandweermannen verdwenen in het appartementsgebouw, in hun kielzog volgde de man met het rollende ligbed. Een vijftal minuten later kwamen ze weer tevoorschijn. Tatjana, een vrouw van in de vijftig, lag bewusteloos op het bed. “Ze heeft verschillende epilepsieaanvallen gehad de afgelopen dagen, ze is al uren buiten bewustzijn!” schreeuwde de zus. “We zijn al een week door haar medicijnenvoorraad heen en konden jullie niet bereiken. Alstublieft, neem haar mee en zorg ervoor dat ze blijft leven.”

Het lichaam van Tatjana werd in de ziekenwagen geladen, de brandweermannen namen plaats en vertrokken als de bliksem in de richting van het hospitaal in het centrum van Bachmoet.