Verdwijnt de industrie uit de stad? ‘Audi was altijd al de uitzondering’

Heeft de industrie in Brussel nog een toekomst, nu Audi Vorst als grootste fabriek van Brussel de deuren sluit? Ja, zeggen experts, die wijzen op het opkomende fenomeen van nieuwe, stedelijke maakbedrijven die inzetten op artisanale producten, diensten dicht bij huis en een circulaire economie. “Al mijn werknemers wonen in de stad."

Industriezone Newton is een van die gebieden waar je als gewone stadsbewoner nooit komt. Het bedrijvenpark ligt wat geklemd tussen spoorweg en kanaal, ten zuiden van de razendsnel groeiende Biestebroekwijk en tegenover een Braziliaanse kerk in een grote loods. De terminale Audi-fabriek is in vogelvlucht maar enkele honderden meters verwijderd, aan de andere zijde van de sporenbundel.

Als BRUZZ de werkplaats van MCB Atelier binnenstapt, valt onze blik eerst op een werknemer die geconcentreerd houten plankjes door een machine schuift. De man sorteert de stukken vervolgens nauwgezet op een tafel achter zich. In de lucht hangt de zoete geur van verhit hout. “Dat is parket waar we opnieuw parket van maken,” legt Nicolas Watteijne uit. “We hebben toegang tot duizenden vierkante meters kantooroppervlakte waar eikenhouten parket gevonden is onder een andere vloerbedekking. Soms is het hout wat krom en beschadigd en je hebt altijd wel lijm- en teerresten. We zijn erin geslaagd om het te reinigen en te herzagen. Weggooien zou zonde zijn.”

Watteijne neemt ons mee naar de mezzanine. Een klein kantoortje is er volledig opgetrokken uit recuphout, van plafond tot kunstvol vormgegeven bureel. De stoelen zijn afdankertjes van de Europese Commissie, de sofa werd uitgerangeerd bij een bank. Hergebruik wordt hier met een grote H geschreven.

MCB Atelier is een houtbewerkingsbedrijf dat tien jaar geleden al radicaal voor hergebruik koos, op een moment dat weinig mensen daar al mee bezig waren. “In het begin zeiden we zelfs niet dat we met tweedehands hout werkten,” glimlacht Watteijne.

“Of het belangrijk is dat we een plek in de stad hebben?” Watteijne hoeft geen twee keer na te denken. “Natuurlijk. Om te beginnen zit negentig procent van onze markt in Brussel. Verder woont zowat al het personeel er en krijgen we ons recuphout meestal ook uit Brussel. Als we ooit zouden uitbreiden naar andere steden zouden we daar telkens een nieuwe hub bouwen, zodat je die logica met korte ketens ook daar bewaart.” Dat MCB een ruimte van Citydev kan huren, is alvast een zegen, geeft de schrijnwerker toe. “Op de privémarkt betaal je krankzinnige prijzen in de stad.”

De locatie maakt Watteijne nog om een andere reden blij. “We zitten vlak bij andere bedrijven waar we mee samenwerken. Naast het terrein ligt houtleverancier Lochten & Germeau en met Woodman is er hier ook een kleinere schrijnwerkerij die voor sommige opdrachten klant wordt bij ons. Citydev zou daar nog meer rekening mee kunnen houden: als je gelijkaardige activiteiten groepeert, gaan die automatisch samenwerken.”

Bij het buitengaan vallen enkele kisten lege bierflesjes van brouwerij Drink Drink op. Nog zo’n organische samenwerking? Watteijne grijnst. “Ergens wel, de brouwerij is hier om de hoek.”

MCB Atelier mag de toekomst dan rooskleurig inzien, de algemene cijfers voor de Brusselse industrie zijn dat veel minder. De voorbije jaren verdween er telkens circa veertigduizend vierkante meter ruimte voor productieactiviteiten, bleek onlangs nog uit een rapport van planningsadministratie Perspective.brussels.

Duizenden jobs verloren

Vooral in de centralere gebieden van het gewest worden productieruimtes opgeslokt door de hongerige woningmarkt. Zowel Perspective als stadsverenigingen maken zich daar zorgen over.

Oppervlakte die verdwijnt betekent niet per se minder jobs. Toch voorspellen de cijfers ook op dat vlak een lichte krimp, vertelt een prognose door het Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse (BISA): van 17.000 arbeidsplaatsen in de verwerkende nijverheid in 2021 tot minder dan 16.000 in 2028. De bedrijfstak is daarmee trouwens maar goed voor een fractie van de ruim 800.000 arbeidsplaatsen in het gewest. De prognose hield overigens nog geen rekening met de sluiting van de Audi-fabriek, die wellicht nog eens duizenden jobs zal kosten.

Moeten we dat eigenlijk erg vinden, dat de industrie geleidelijk uit de stad verdwijnt? Lange tijd leek het antwoord op die vraag eerder ‘neen’. Huisvesting, dát had Brussel nodig, vooral in de periode rond 2010, toen er erg veel Brusselaars bijkwamen. De voorbije vijftien jaar groeide echter het besef dat een stad zonder industrie maar een halve stad is. Daar zijn verschillende redenen voor, legt Brussels bouwmeester Kristiaan Borret uit, die in 2018 het boekje Brussels Productive City publiceerde.

Schaarbeek-Vorming

“Productieactiviteiten in je stad betekent ook dat je werkgelegenheid biedt aan dat grote reservoir aan laaggeschoolden in Brussel,” analyseert de Brusselse chefarchitect. “Vandaag zijn jobs voor die bevolkingsgroep vaak afhankelijk van de kantoorfuncties. Denk aan catering en horeca of de veiligheids- of poetsdiensten. Maar covid en thuiswerk hebben getoond dat ook die jobs kwetsbaar zijn. Dan is diversifiëren met industriejobs slim.”

De bouwmeester wijst eveneens op het duurzaamheidsaspect. “Je wil niet alles van ver importeren en een loodgieter moet bijvoorbeeld zijn materiaal in de stad zelf kunnen halen in plaats van lange ritten te maken naar een depot in de stadsrand. Nog een factor is dat je met stadsindustrie ook een signaal geeft dat het maken van dingen iets waard is, dat je het ook mag tonen.”

Dat Audi uit Brussel vertrekt, daar kijken experts dan weer niet van op. “Een grootschalige fabriek als die van Audi is echt een grote uitzondering in het gewest,” zegt Joachim Declerck van denktank The Architecture Workroom Brussels. “Dat is vandaag zo, maar ook historisch. De stad, dat is de plek waar nieuwe industriële metiers ontstonden, die vervolgens op grotere schaal werden ontwikkeld buiten de stad. De toekomst is eerder aan kleinschalige maakbedrijven, met een ruime plaats voor de circulaire economie.”

Tegelijk is het vertrek van de autogigant een waarschuwing, vindt Declerck. “Het toont dat we dringend een kader nodig hebben voor de ontwikkeling van de maakindustrie. Als we straks Schaarbeek-Vorming ontwikkelen (met zijn honderden hectares is het rangeerstation de grootste grondreserve van het gewest, red.), zal je opnieuw zien dat de druk om er vooral woningen te bouwen erg groot zal zijn. Terwijl het belangrijk is om een echt geïntegreerd plan te ontwikkelen, mét industrie.”

Kristiaan Borret wijst erop dat Perspective vandaag al aan zo’n plan timmert. De bouwmeester voorspelt eerder een strijd tussen open ruimte en biodiversiteit, en bebouwing op Schaarbeek-Vorming. “Met het vertrek van Audi zou ik zeggen: focus daar op stadsgerichte bedrijven en bouw niet op Schaarbeek-Vorming.”

Bedrijvensokkel

Op naar een heel andere buurt. Novacity langs de Bergensesteenweg is een gloednieuwe gemengde wijk, pal naast het al even prille treinstation Anderlecht. Gemengd, dat betekent hier dat bedrijven de hele gelijkvloerse verdieping innemen, terwijl de verdiepingen erboven voor huisvesting zijn, inclusief daktuin met serre voor de bewoners. Onder de bedrijven bevinden zich verschillende voedingsproducenten, maar ook een schrijnwerker, een producent van optische instrumenten en een fotostudio. De bedrijven hebben hun ingang aan de linkerkant van het complex, de bewoners langs de rechterzijde.

Een van de bedrijfjes die hier neerstreken luistert naar de naam Rish en produceert kombucha, een trendy drankje op basis van gefermenteerde thee. In de productieruimte vullen drie werknemers vlijtig flesjes. “Onze gemberversie is een hit,” vertrouwt Axelle ons toe, terwijl ze een bekertje inschenkt. Helemaal achteraan staan dan weer enkele tientallen vaten met kombucha geduldig te fermenteren, gemiddeld duurt dat zo’n tien dagen.

“Ik was mijn consultancyleven beu en besloot tijdens de pandemie iets tastbaars te beginnen,” vertelt Rish-oprichtster Nouné Mouradyan. “Bovendien wou ik alles met een korteketenaanpak doen. Dat lukt het best in de stad. We werken met lokale kruidenproducenten, mijn afzetmarkt is voor veertig procent Brussel, alle werknemers wonen in de stad. Ik kan mijn zakenpartners hier ook ontmoeten. Onlangs hebben we nog een diner voor vijftig personen georganiseerd in de productieruimte. Geweldig was dat.”

Gemengde wijken met bedrijvensokkels, het is een model dat Citydev nu al enkele jaren op verschillende plekken in de stad uitrolt. “Zulke projecten zorgen voor levendige wijken en het is een manier om de schaarse grondoppervlakte in de stad beter te gebruiken,” legt CEO Benjamin Cadranel uit. “Als je alleen industrieruimtes plant, zul je je voor veel activiteiten moeten beperken tot één verdieping.”

Toch oogst datzelfde model ook kritiek. “De vraag is of de herhaling van dat stapelformat in een hele wijk wel genoeg straatleven met zich meebrengt,” schreef de Brusselse bouwmeester al in zijn Brussels Productive City. “Betekent het niet gewoon de dood van de openbare ruimte? Een stad van bewoners boven arbeiders is niet echt een model voor goede stadsontwikkeling.”

We moeten aan de passage in kwestie terugdenken als we langs de bewonerszijde van Novacity wandelen. Het kan natuurlijk aan het tijdstip – rond 11 uur ’s ochtends – liggen of aan het feit dat niet alle bewoners al hun intrek namen, maar de ruimte voor het gebouw oogt wat doods. Citydev-baas Cadranel wijst erop dat er nog een Novacity 2 bijkomt en hoopt ook dat de lege ruimte op de benedenverdieping vooraan een horecafunctie krijgt. Tot nog toe vond Citydev echter nog geen vis die toehapte.

Genève als voorbeeld

Borret staat niet alleen met zijn bezorgdheid over het stapelmodel met bedrijven op de gelijkvloerse verdieping. Ook technologiefederatie Agoria toont voorbehoud. “Je zit toch snel met klachten rond bijvoorbeeld geluidsoverlast,” zegt Brusselmanager Brieuc Janssens de Varebeke. “Iedereen zijn eigen plek lijkt ons zinvoller.”

De Agoriamanager wijst erop dat de toekomst in de industrie niet enkel over ruimtes gaat. “Je moet ook flink in opleiding investeren én in onderzoek en ontwikkeling. Janssens de Varebeke breekt verder een lans voor een vast grondaandeel voor de stadsindustrie. “Genève heeft dat op drie procent gebetonneerd. Zo heeft de stad haar horloge-industrie kunnen behouden.”

Janssens blikt al even vooruit op de toekomst van de Audi-site, waar straks hectares aan industrieterrein vrijkomen. “Die plek langs de sporen is logistiek interessant. Ik zou er in
samenwerking met grote bedrijven een incubator creëren. Bovenal heb je een omvattend plan nodig voor de site, maar ik vrees dat de grond weer in stukjes verkocht zal worden.”