Islamoloog én speurder Grignard: ‘Niet alle geld in veiligheid stoppen’

Hij was vijf jaar para, stond aan de wieg van het terreuronderzoek in België én is ook islamexpert aan de universiteit van Luik. Alain Grignard heeft recht van spreken als het over aanslagen gaat. “We mogen niet al ons geld in veiligheid investeren.”

Bergbeklimmersstokken in de gang, klimtouwen in de woonkamer. Het is het eerste wat de bezoeker bij Alain Grignard (64) thuis te zien krijgt. Het is meteen een deel van het antwoord op onze eerste vraag.

Hoe wordt iemand eerst para en daarna terreurspeurder én islamoloog aan de universiteit?
Alain Grignard: Ik heb mijn hele leven al aan bergbeklimmen gedaan en daar ook verre reizen voor gemaakt. Om die te betalen, ging ik in het leger en later bij de rijkswacht. Toen binnen de BOB een cel terrorisme werd opgericht was ik een van de vijf leden. Het was de tijd van de CCC. Eind jaren tachtig vroeg mijn chef me om me op de Arabische wereld toe te leggen “want misschien zullen we daar ooit nog problemen mee krijgen”. Ik ging enkele maanden in Marokko wonen. Later verdiepte ik me aan de universiteit in de Arabische wereld. Eerst als student, dan als docent.

Hoe hebt u de dag van de aanslagen beleefd?
Alain Grignard: De nacht ervoor hadden we net een antiterreuroperatie uitgevoerd, die niets had opgeleverd. We zaten nog in de command room na de actie toen we van de bom in de luchthaven hoorden. We dachten meteen dat er nog meer zou volgen. We hebben snel OCAD gewaarschuwd en even later bleek er een tweede aanslag te volgen.

Eigenlijk dachten we dat we met de vangst van Abdeslam en Belkaid (de schutter die door de politie werd doodgeschoten in Vorst, red.) het netwerk wel hadden opgerold. Maar uiteindelijk bleek er toch een parallelle cel te bestaan. Het geheel was erg slim bedacht, met waterdichte schotten. Wie het systeem respecteerde, werd niet vlug gevat. Gelukkig zijn het niet allemaal grote lichten in die terreurcellen.

Wat was het doel van de aanslagen in Brussel?
Alain Grignard: Ik kan niet alles zeggen, want het onderzoek loopt nog. Maar enkele zaken zijn nu wel bekend via lekken. Brussel was een toeval. Het commando in Europa viseerde vooral Frankrijk dat gestraft moest worden. Ze wilden graag nog eens toeslaan tijdens het EK daar. Er moesten nog meer acties volgen, in Nederland onder meer. Onder de politiedruk hebben ze uiteindelijk moeten improviseren. Toen de broers Bakraoui hun foto’s in ‘La Dernière Heure’ zagen, hebben ze snel gehandeld, op basis van ideeën die ze voordien al hadden. Die mensen brengen nu eenmaal de dag door met plannen beramen die zoveel mogelijk pijn doen.

Dat is een letterlijk antwoord. Maar welk soort effect moesten de aanslagen hebben?
Alain Grignard: Het is een wraakactie. ‘Niemand hier is onschuldig, want het kan niemand hier iets schelen wie er sterft onder de vliegtuigbommen in Syrië.’ Dat idee zit erachter.

Strategisch is het doel om de maatschappij te ontwrichten, bijvoorbeeld om de druk nog te verhogen op mogelijke nieuwe rekruten. Dat ontwrichten slaagt zelfs als een aanslag mislukt. Neem de poging in de Thalys. Sindsdien neem je de trein niet meer op dezelfde manier. Wie een beetje een ander gezicht heeft en een rugzak wordt al meteen bekeken als terrorist. Aanslagen zorgen er ook voor dat migranten worden gestigmatiseerd. Zelfs als er maar enkele terroristen op een miljoen migranten zijn, besmet dat het hele beeld van de migratie. Het gevolg kan zijn dat migranten die hier met grote verwachtingen naartoe komen, even teleurgesteld raken als die verwachtingen groot waren. In sommige gevallen kunnen ze daardoor zelfs naar de andere kant overlopen. Terreur is echt een ongelofelijk wapen, dat neuronen in hormonen verandert. We raken de ratio kwijt door terreur.

Waren die aanslagen ontradend voor nieuwe rekruten - het gaat tenslotte om geweld in hun eigen leefomgeving - of net wervend?
Alain Grignard: Wervend. Toch binnen het cliënteel dat zich sowieso al niet thuis voelde in deze maatschappij. ‘Zie je wel, ze doden ons in Raqqa, maar ook hier zijn ze niet veilig.’ Een videospel waarbij je agenten doodt, maar dan in het echt, dat spreekt echt wel aan.

Is de kans op een aanslag vandaag nog groot?
Alain Grignard: Een commando op dezelfde schaal als wat we gezien hebben, dat zie ik niet zo snel meer gebeuren. Internationaal is men nu alerter en in Syrië heeft IS de handen vol. Maar mijn nachtmerrie blijft wel dat een individu toeslaat, City 2 binnenloopt en met een kalasjnikov in de massa schiet, zijn wapen weggooit en gewoon naar buiten wandelt. Want er lopen nog gevaarlijke individuen rond.

Maar ook zonder nieuwe aanslagen zijn de gevolgen reëel. De politie staat onder hoogspanning. Ik ken jonge collega’s die in hun kantoren slapen zonder te staken. De politiek staat ook onder druk, bang om fouten te maken. We hebben nog geen idee van het kwaad dat ze aangericht hebben.

Maakt u dat eens concreter.
Alain Grignard: De kijk op Molenbeek, op de ander, de opkomst van het populisme, want het wordt ook een politiek probleem. Het is nu allemaal de fout van de socialisten. Bon, die doen nu wel al genoeg stommiteiten uit zichzelf, met Publifin. De roep naar iemand die even orde op zaken gaat stellen, wordt steeds groter.

Welke invloed hadden de aanslagen op de moslimgemeenschap in België?
Alain Grignard: Gewone mensen in Molenbeek hebben er hun buik van vol om als een zeldzaam dier te worden bekeken door de hele wereld. Dat roept wrok en onbegrip op. ‘Hoe kan het dat men mij zo bekijkt, terwijl ik alles juist heb gedaan?’ Het wantrouwen groeit. En er is sowieso al een kloof omdat je anders bent.

Ik zou hoe dan ook opletten met het uitvergroten van de religieuze identificatie. Dat is vergif. Een samenleving waarin mensen zich in de eerste plaats moslim, jood of christen noemen is mislukt voor mij.

U bent ondertussen een islamkenner. Veel van de jongeren die vertrekken zijn dat net niet en leidden voordien vaak een allesbehalve religieus leven. Hoe verklaart u die sprong?
Alain Grignard: Die gasten kenden vaak niets van religie of politiek voor hun vertrek, maar stonden dikwijls wel al radicaal in het leven, op een gewelddadige manier bijvoorbeeld. Ik noem ze geïslamiseerde radicalen.

In Frankrijk woedt daarover een intellectuele strijd. Olivier Roy zegt dat de oorzaak vooral socio-economisch is: de jongeren zijn achtergesteld en daardoor gefrustreerd. Gilles Kepel vindt dat het religieuze primeert: het ligt aan de salafistische islam. En dan heb je François Burgat, die poneert dat het geopolitieke de oorzaak van de meeste ellende is: het kolonialisme van het Westen in het Midden-Oosten.

In werkelijkheid zijn ze het natuurlijk alle drie: je hebt een persoon die zich uitgesloten voelt. Die ontmoet een product: het salafisme dat gebaseerd is op imitatie en dus verteerbaar is voor die jongeren. De islam van de moslimbroeders is bijvoorbeeld al te ingewikkeld voor hen. Verder ondergaat hij de invloed van het kolonialisme. Irak is opgericht om de olietoevoer naar het Westen te vrijwaren, daar zijn een hoop hallucinante dingen gebeurd.

Een bijkomende factor is de communicatie. Iedereen heeft nu toegang tot voorbeelden uit de hele wereld, voorbeelden van onrecht, van vormen van verzet en geweld. Echte of valse info.

Moeten we vrezen voor een grote groep terugkeerders nu IS onder druk staat?
Alain Grignard: Niemand kan dat zeggen, er zijn op dit moment nog geen tekenen voor een massale terugkeer. We weten niet zoveel omdat IS een erg waterdichte structuur is. Dat heeft te maken met de plaats die terreur er inneemt. Die terreur is een interessant instrument. Het verhindert bijvoorbeeld verraad, maar leidt ook tot erg makkelijke overwinningen. Het wordt erg rationeel ingezet, niet voor het eerst trouwens. De Mongoolse veroveraar Tamerlan had al begrepen dat als je in twee dorpen telkens honderd hoofden afsnijdt en er een stapel van maakt, je in het derde dorp alleen nog ‘Boe’ hoeft te roepen. IS is een meester in dat soort terreur.

Dat IS vroeg of laat militair zou in het zand bijten, stond in de sterren geschreven. Maar alle factoren die geleid hebben tot de oprichting van de organisatie blijven wel aanwezig, dus zal er wel iets voor in de plaats komen. Op een andere plaats misschien.

Je hoort vaak dat er - proportioneel - nergens zoveel Syriëstrijders vertrokken zijn als uit België. Hoe verklaart u dat?
Alain Grignard: Dat zijn bullshitcijfers. We weten niet echt of we de meeste vertrekkers hebben. Wij zijn ‘gestraft’ omdat we eerlijk geweest zijn over die cijfers. En waarom het er veel zijn? Het sociale weefsel en de bevolkingsdichtheid zijn bij ons zo dat als je een cirkel van 50 km trekt rond Brussel, je al onze banlieues al omvat. De mensen van Vilvoorde, die woonden vroeger in Molenbeek. Daardoor kan alles zoals een kettingreactie gebeuren. Op Facebook zijn ze bij wijze van spreken allemaal vrienden. De Franse banlieues zijn veel geïsoleerder, waar mensen veel sneller kunnen vertrekken en terugkomen zonder dat het opvalt.

Jozef De Witte trok een parallel met de Pisacijfers: nergens is er zoveel onderwijsgelijkheid als in Vlaanderen, nergens zoveel Syriëstrijders.
Alain Grignard: Oh, in de Franse banlieues is het even erg.

Hoe doorbreek je de vicieuze cirkel van terreur en polarisatie waar we inzitten?
Alain Grignard: We moeten uit dat emotionele stappen. De kans dat je sterft door terreur bij een concert is vele malen kleiner dan die dat je overlijdt in het verkeer op de weg ernaartoe.

En hoe vertaalt u dat naar beleid?
Alain Grignard: Veiligheidsdiensten moeten zich nieuw organiseren, maar we moeten opletten dat we niet alle geld aan veiligheid geven. We moeten inzetten op opvoeding en onderwijs, een nieuw burgerschap. Dat realiseer je bijvoorbeeld door de kansenongelijkheid tussen de leerlingen kleiner te maken. Het is niet eerlijk als we mensen laten geloven dat de school in Molenbeek een evenwaardig diploma aflevert als een katholieke school.

L’ignorance est le meilleur tournevis. Onwetendheid is de beste schroevendraaier. Wat vinden we bij de mensen waar we binnenvallen? Honderden cassettes en video’s met samenzweringsverhaaltjes. Mensen met een normale kritische zin zijn daar resistent tegen. In de buurten waarover ik spreek, heb je typen die amper vierhonderd woorden kennen. Dat is angstaanjagend. Dat soort erg beperkte taalkennis zie je ook in afgelegen streken in Amerika, dat verklaart ook voor een stuk hoe Trump kon verkozen worden. Taal is beschaving.