De jacht op de leerkracht: hoe het aanslepende lerarentekort oplossen?

Vierdagenweken, wervingspremies en directeurs die wanhopig solliciteren bij leerkrachten in plaats van andersom. Het begin van het nieuwe schooljaar staat in Brussel vooral in het teken van de jacht op de leerkracht. "We hebben dringend een Brusselpremie nodig."

Esther Vandenbergh (23) begon vorig jaar in een basisschool in Stokkel als leerkracht muzische vorming. Een pedagogisch diploma had ze niet, maar dat bleek allerminst een bezwaar. “Bij een sollicitatieprocedure denk je toch eerder aan een werkgever die uit een hele rij kandidaten iemand kiest die het best voorbereid aan de start komt. Maar daar zat ik dan, zonder diploma en met de expliciete vraag mij nog eens extra te begeleiden op school. Het bleek allemaal geen probleem, als ik maar kon beginnen. Ergens vond ik het wel grappig.”

Deze week begint Vandenbergh in een nieuwe school, in haar eigen wijk in Schaarbeek. “Ik heb in Brussel gestudeerd, woon er graag en wou het liefst ook in mijn eigen buurt werken. Dat ik de wijk ken, lijkt me een meerwaarde voor de kinderen.” De sollicitatieprocedure liep opnieuw van een leien dakje. “Ik stuurde een brief naar gemeenteschool Paviljoen, hoewel er geen vacature was, kwam op gesprek en kan deze week beginnen in het zesde leerjaar. Samen met twee andere leerkrachten zal ik coteachen, een formule waarbij ik hoop bij te leren van mijn collega’s.” Vandenbergh werkt iets meer dan halftijds. “De rest van de week besteed ik aan de lerarenopleiding en eigen werk, want ik studeerde beeldverhaal.”

Brusselse leerkrachten en directeurs zullen het verhaal van Vandenbergh herkennen. Nog meer dan in Vlaanderen zijn het de werkgevers die hier op hun knieën gaan voor de werknemers. “De scholen solliciteren bij de leerkrachten in plaats van andersom,” formuleert Sven Moens, directeur van Paviljoen, het. “Zeker leerkrachten levensbeschouwelijke vakken zijn aartsmoeilijk te vinden.”

Een blik op gespecialiseerde Facebookpagina’s levert sprekende voorbeelden op. Neem nu ‘Leerkrachten gezocht’. Wanneer een opvoeder in de bijzondere jeugdzorg meldt dat hij in het Brusselse onderwijs aan de slag wil, levert dat in enkele dagen vijftig reacties op. Maar als een directeur in Sint-Gillis een plaats aanprijst in haar basisschool, is het vier dagen later nog steeds wachten op de eerste reactie. Elders lezen we dan weer hoe een leerkracht haar diensten aanbiedt rond Brakel en tot 25 kilometer wil pendelen. Van de twee reacties komt er één van 55 kilometer verder: “Anderlecht een optie?”

Sorry, ik kom morgen toch niet

De hele dynamiek heeft alles te maken met dat ene thema dat nu al jaren het begin van het schooljaar domineert: het lerarentekort. De voorbije jaren nam dat langzaam dramatische proporties aan, in die mate dat vorig jaar midden in het jaar klassen sloten en leerlingen op zoek moesten naar een andere school.

Hoe zit het dit jaar? Voor schooldirecties en -teams zijn deze dagen hoe dan ook opnieuw spannend. De laatste week van augustus en de eerste van september zijn traditioneel momenten waarop nog heel wat verandert. Leerkrachten die al hadden toegezegd, kunnen met één berichtje gewoon afzeggen, bijvoorbeeld omdat ze toch die verhoopte job dichter bij huis in Vlaanderen vastkregen. Hun contract krijgen ze immers pas in september.

“Gelukkig gaat het in de laatste week toch vooral in de andere richting,” merkt Bruno De Lille, algemeen directeur van scholengroep Sint-Goedele. “Mensen die hoopten op een job in Vlaanderen merken dat ze toch geen voltijdse job krijgen of dat ze vakken moeten geven die hen minder liggen. Dan kloppen ze toch nog aan in Brussel. Maar we zijn niet top of mind.”

De clichés over Brussel helpen daarbij niet, merkt de algemeen directeur. “Een school in landelijk Molenbeek, vlak bij Dilbeek, krijgt geregeld te horen: ‘Maar in Molenbeek werk ik niet hoor.’ Ik vind het daarom jammer dat hogeschool Odisee een deel van haar lerarenopleiding naar Dilbeek verhuist. Mensen die in Brussel studeren doorprikken die clichés en blijven er ook sneller plakken.” Het verhaal van Vandenbergh illustreert het punt van De Lille alvast.

Een belronde langs scholengroepen leert dat de situatie alvast niet hopeloos is. De algemeen directeurs klinken vooral opgelucht dat het lerarentekort – voorlopig – niet verder groeit tegenover vorig jaar. “Dat heeft ook te maken met de vele beleidsmaatregelen om het lerarentekort de baas te kunnen,” zegt Jurgen Wayenberg, algemeen directeur van GO! Scholengroep Brussel. “De extra uren die we krijgen van Vlaanderen en de Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC) om zijinstromers op te leiden, campagnes om in Brussel les te geven, een ronde langs laatstejaars om het lerarenberoep onder de aandacht te brengen ... We moeten dat zeker behouden.”

Datzelfde beleid werkte de voorbije jaren soms ook averechts. Toen Vlaanderen meer middelen vrijmaakte voor leerkrachten in heel Vlaanderen en Brussel, leidde dat er vaak toe dat leerkrachten die in Vlaanderen woonden makkelijker een plek dicht bij huis vonden, waardoor het Brusselse tekort onbedoeld groeide.

De gevreesde spiraal

De ene school is daarbij de andere niet. Zodra er iets misloopt, dreigt er ook een neerwaartse spiraal. “Leraars kiezen vaak voor scholen met een volledig team, een makkelijker publiek en een goede reputatie,” zegt Bruno De Lille. “In zulke scholen is het lerarentekort doorgaans onder controle. Maar dat betekent ook dat andere scholen met gaten zitten, waardoor leraars er overuren doen. In het Sint-Guido-instituut is er bijvoorbeeld geen enkele voltijdse leerkracht die geen overuren doet. In die scholen moeten leerkrachten ook vaker vakken geven waar ze minder vertrouwd mee zijn én ook meer nieuwe collega’s begeleiden. Dan ben je kwetsbaarder. In zo’n school zullen de leerkrachten ook minder snel in de eigen omgeving ronselen.”

Dat goed draaiende scholen niet per se elitescholen moeten zijn, bewijst het voorbeeld van het Atheneum GO! 4 Business in Molenbeek, dat tal van beroepsgerichte richtingen aanbiedt. “Sinds gisteren hebben we alle plekken kunnen invullen,” vertelt een glunderende directeur Piet Van de Velde. “Dat was een teaminspanning. We hechten hier veel belang aan het begeleiden van leerkrachten, die ook in elkaars klas langsgaan voor zogenoemde intervisie. Ook de teamgeest zit hier goed. Na de proclamatie zijn we vorig jaar met de groep tot vier uur ’s nachts blijven plakken.” Nog een troef van de school is de aantrekkingskracht op … de eigen leerlingen. Verschillende leerkrachten liepen immers zelf school in het atheneum.

Als de directeurs de meeste gaten in het uurrooster kunnen dichtplamuren, heeft dat ook te maken met een trend die zich dit jaar blijft doorzetten: het aantal zijinstromers in het Brusselse onderwijs groeit. Voor GO! Scholengroep Brussel zijn het er dit jaar al een tachtigtal. “We zijn erg blij dat die mensen naar het onderwijs willen komen en doen ons best om ze te begeleiden,” zegt Jurgen Wayenberg. “Minister Ben Weyts (N-VA) betaalt drie uur per week en Sven Gatz (Open VLD) heeft daar bij de VGC nog eens drie uur bijgedaan. Op die manier kunnen die mensen vier vijfde werken en een dag per week opleiding volgen.”

Tegelijk merkt Wayenberg dat niet elke nieuwkomer geschikt is om voor de klas te staan. “Een aantal mensen komt duidelijk met denkbeelden over onderwijs die ondertussen al gedateerd zijn, vaak uit hun eigen schooltijd. Soms moet je dan in de loop van het jaar afscheid nemen.” Zijinstromers blijven met andere woorden ook een factor van onzekerheid tijdens het verdere schooljaar.

Lokaas voor leerkrachten

Door de nood aan leerkrachten tonen scholen zich alvast creatief. GO! Scholengroep Brussel begon vorig schooljaar al met een vierdagenwerkweek in vijf scholen. Leerkrachten kunnen er hun voltijdse opdracht op vier wat langere schooldagen afwerken en de school organiseert andere activiteiten voor de leerlingen op woensdag. Het idee achter de formule? Leerkrachten, die vaak een lang woon-werktraject hebben, moeten zo alvast één dag minder op en af. “We hebben de indruk dat de formule vooral helpt om leerkrachten te houden in die scholen,” zegt woordvoerster Karin Struys.

Een kleinere maatregel in dezelfde stijl: de Unescoschool in Koekelberg kort haar middagpauze vanaf dit jaar met twintig minuten in. De ingreep heeft verschillende redenen – te lange middagpauzes leiden bijvoorbeeld eveneens tot conflicten – maar ook het lerarentekort speelt. “Het helpt om nieuwe leerkrachten te rekruteren, omdat zij nu gemakkelijker hun trein kunnen halen of voor de spits Brussel kunnen verlaten,” klinkt het in een mail aan de ouders. “Daarnaast biedt het huidige leerkrachten de kans om een beter evenwicht te vinden tussen werk en privéleven.”

Niet elke maatregel is daarbij even onomstreden. Toen GO! Scholengroep Brussel vorige week aankondigde dat ze tot 500 euro premie betaalt voor personeelsleden die een nieuwe leerkracht aanbrengen, kwam er meteen ook kritiek. “Moeten we elkaar echt beconcurreren?” was de teneur bij reacties die we zowel in het vrije als het gemeenschapsonderwijs horen.

Om het lerarentekort terug te dringen kan nog veel meer gebeuren, vinden Brusselse directies, “Geef leerkrachten bijvoorbeeld al voor 1 september een contract,” stelt Bruno De Lille voor. “Zo krijg je veel minder lastminuteveranderingen net voor het begin van het schooljaar.”

Betekenisvolle job in Brussel

GO! Scholengroep Brussel zette een en ander gewoon op papier, in een verbrusselde versie van het memorandum ter attentie van die Vlaamse onderhandelaars voor de nieuwe regering. Die buigen zich deze dagen onder meer over het toekomstige onderwijsbeleid. Een van de belangrijkste eisen: voer eindelijk een Brusselpremie in voor wie in het hoofdstedelijk gewest komt lesgeven. Ook een uitgebreidere omkadering van zijinstromers staat hoog op de verlanglijst. “We vragen een internship waarbij men fulltime betaald wordt om les te geven – begeleid door een vaste, ervaren mentor die er deels voor wordt vrijgesteld – en een opleiding te volgen.”

Het Brusselse gemeenschapsonderwijs pleit verder voor langere opzegperiodes, die directies de mogelijkheid geven om tijdig oplossingen te vinden als leerkrachten vertrekken. Ook campagnes die in de verf zetten hoezeer je in Brussel het verschil maakt als leerkracht, prijken op de lijst.

Van dat laatste moet Esther Vandenbergh alvast niet meer overtuigd worden. “Ik kom uit Leuven en daar ga je vaak met mensen om die meer op elkaar lijken. Hier zijn er zoveel verschillende visies op de wereld dat we allemaal veel van elkaar kunnen leren. Werken in Brussel is voor mij een uitdaging waar ik zelf ook heel veel van terug krijg.”