David Van Reybrouck: 'Ik verwacht leiderschap, maar zie vooral infantiele kansberekening'

Succesauteur, pleitbezorger voor burgerparticipatie en sinds deze maand ook Denker der Nederlanden, David Van Reybrouck is het allemaal. Het verhindert hem niet om vandaag met grote ogen naar de blokkering in zijn eigen Brussel te kijken. 'Partijen willen vooral de volgende verkiezingen winnen, maar die houding is desastreus voor het vertrouwen in de politiek én in die partijen in kwestie.'

Plaats van afspraak is het appartement van Van Reybrouck in Schaarbeek. Het is zo’n plek die veel van het goede van de stad verenigt: mooie architectuur, uitzicht op het Josaphatpark, een brasserie waar allerlei soorten Brusselaars komen. De kersverse Denker der Nederlanden, een eretitel die hij de volgende twee jaar mag dragen, mag zich dan vaak over globale thema’s buigen, ook zijn verontwaardiging over de huidige politieke stilstand is groot. “Dit is een typisch voorbeeld van kortetermijndenken.”

Kan Brussel zo’n denkerschap voeden?

David Van Reybrouck: Absoluut. In Brussel wonen is in de wereld wonen, je wordt voortdurend uitgedaagd om andere perspectieven te begrijpen, het is één grote oefening in empathie, nieuwsgierigheid en nederigheid. Het is ook interessant om Denker der Nederlanden te zijn in een stad waar Nederlandstaligheid niet dominant is. De rand van een taalgebied is vaak interessanter dan het hart.

Uw denkerschap draait rond drie domeinen: de wereld vandaag, de aarde morgen én de diepte vanbinnen. Die laatste term verwijst naar mentaal welzijn. Gaat het daar zo slecht mee?

Van Reybrouck: Mentale gezondheid bij jongeren blijft een echte bezorgdheid. De coronajaren én sociale media hakken er flink in. Ik verdiep me de laatste tijd wat in de groep adolescente jongens. Voor het eerst sinds de jaren 1950 is het politieke denken van jongens en meisjes erg verschillend. En dat is niet alleen hier. Ik kom net terug van een bootreis van twee maanden. In de haven van Luanda in Angola ontmoette ik een zachtaardige jongen, een havenarbeider die graag boeken las. Zijn grootste droom was een onlinecursus volgen bij (de erg vrouwonvriendelijke influencer, red.) Andrew Tate, want die weet hoe je rijk moet worden.

Wat doe je daaraan?

Van Reybrouck: Eigenlijk moeten we op zoek naar een nieuwe vorm van mannelijkheid, van een toxische vorm naar een positieve invulling, maar van de drie domeinen die ik naar voren schuif, is mentaal welzijn het thema waar ik nog het minste concrete pistes heb. Ik weet al driekwart jaar dat ik die denkertitel krijg, maar ik mocht er nog niet over praten en begin dus nu pas over bepaalde thema’s te discussiëren.

Over de wereld vandaag dan. Hoe kijkt de Denker der Nederlanden naar die versnellende geschiedenis, waar plots heel veel grenzen worden verlegd, vooral onder impuls van Trump & Co?

Van Reybrouck: Ik geloof het hele verhaal van checks-and-balances (mechanismen die de staat beschermen tegen excessen zoals die van Trump, red.) al lang niet meer. De instellingen zijn maar zo sterk als de individuen die ze bevolken. Als er een maffioso aan de top staat, wordt het systeem heel snel uitgehold. Het is opvallend hoe snel andere landen nu copycatgedrag vertonen. Rwanda dat ongestoord Oost-Congo bezet, Israël dat nog meer zijn gang gaat, Erdogan die zijn concurrent voor het presidentschap zomaar opsluit. Als de democratische leider van de wereld niet meer leidt, waarom zou de rest zich dan aan die lastige regels houden?

Een van de dingen die u het best doet, is complexe en grote thema’s concreet maken, waardoor je het onderwerp als lezer of kijker ook aanvoelt. Wil u dat opnieuw doen bij uw denkerschap en hoe?

Van Reybrouck: Ja. We zijn op dit moment onze planeet volledig aan het uitleven en overschrijden allerlei grenzen, maar daar is weinig aandacht voor. Een thema als klimaat wordt als zeurderig ervaren. We moeten naar nieuwe manieren zoeken om de urgentie duidelijk te maken, want die ontwrichting, dat is nu. Sinds 2000 zijn er tienduizend hittedoden gevallen in België, maar we kennen die niet. Mijn vader was daar in 2006 één van. Hij was al ziek en ik heb pas later beseft dat die hittegolf hem de genadeslag heeft gegeven. Ik heb daarom een oproep gelanceerd naar nabestaanden van hittedoden en herhaal die bij deze: contacteer mij. Ik wil die mensen en het probleem een gezicht geven.

U bent een pleitbezorger voor wat u ‘vérdenken’ noemt: “Naar het heden kijken vanuit de verre toekomst en vanuit het verre verleden.” Probeert u die benadering eens op Brussel toe te passen?

Van Reybrouck: Die oefening wordt al wat gemaakt in het kader van Molenbeek for Brussels 2030: met verschillende bevolkingsgroepen kijken naar welk soort stad we willen zijn in de toekomst. Dat is erg boeiend, omdat je er voorbij de horizon
van de volgende verkiezingen kijkt. Electorale democratieën zijn niet goed in langetermijndenken.

Er zijn nochtans technieken voor, zoals die van het future design van de Japanse onderzoeker Tatsuyoshi Saijo. Hij liet twee burgerpanels nadenken over hoe we stedenbouw moeten aanpakken. In de ene kregen enkele deelnemers een gele kimono en moesten ze 2060 vertegenwoordigen. De andere vertrok enkel uit het heden. De groep met toekomstvertegenwoordigers bleek het eigenbelang van vandaag veel makkelijker opzij te zetten. Daar kunnen we ook bij ons mee aan de slag, het is een heel bevrijdende manier van denken.

Wat zou zo’n perspectiefwissel voor Brussel kunnen betekenen?

Van Reybrouck: Kortetermijndenken zou kunnen inhouden dat we alle woningen in Brussel isoleren, liefst gratis voor arme bewoners. Op zich een sociale maatregel, die bovendien minder CO₂-uitstoot oplevert. Maar als we de stad niet tegelijk aan het opwarmende klimaat aanpassen, riskeren we diezelfde volkswijken in de zomer onleefbaar en dodelijk te maken door het hitte-eilandeffect. Gedacht uit de toekomst moet je dus tegelijk massaal investeren in groen en ontharding. Of neem mobiliteit: vervangen we de brandstoffiles echt gewoon door elektrische files en daarna door zelfrijdende files?

Over mobiliteit gesproken: hoe kijkt een expert in deliberatieve democratie naar de hele Good Move-commotie? Die ging niet alleen over wat rationeel beter is, maar net zo goed over de emotionele status van de auto.

Van Reybrouck: Autobezit is in België al lang dé trots van de lagere middenklasse, het tastbare bewijs dat je sociaal een stap vooruit hebt gezet. Voor veel mensen is het deel van hun identiteit. Het klopt dat er weinig met die psychologie is rekening gehouden. Het doet me denken aan de klimaatactivisten die in de jaren 1980 besloten om het beleid vooral met wetenschappelijke argumenten te overtuigen. Dat culmineerde in de indrukwekkende IPCC-rapporten. We weten vandaag bij wijze van spreken alles over de planeet, maar niets over de mens. Hoe een prerevolutionair klimaat mogelijk wordt, hoe autocraten plots de macht kunnen grijpen … De menswetenschappen hebben een enorme achterstand goed te maken.
Om terug te komen naar Good Move: alleen al de naam is zo fout. De elite gebruikt voortdurend het woord goed zonder het elitaire daarvan te zien. In mijn buurt hanteert een alternatieve supermarktketen de slogan ‘Good food, good people’. Beseffen die mensen wel hoe dat overkomt op wie daar geen boodschappen kan doen? Daarnaast is Good Move een voorbeeld van slechte participatie: eerst grotendeels beslist beleid voorleggen en mensen vrij laat betrekken. Vervolgens bang worden van kwade burgers en daarbij de stille meerderheid negeren.

Dan hebben we het nog niet eens gehad over de huidige blokkade op het gewestniveau. Ontbreekt het daar aan ‘vérdenken’?

Van Reybrouck: Ja, en ik vind dat het Europees Parlement zich mag roeren. Dat moet nu samenkomen in een stad waar het drugsgeweld steeds groter wordt, maar waar er geen volwaardige regering is die daartegen kan strijden. Als voorzitter van het Europees Parlement zou ik zeggen: "Jullie hebben zo’n cadeau van ons gekregen met al die instellingen en jullie zorgen zo slecht voor deze stad. Wel, wij vergaderen in Straatsburg en komen terug als Brussel een regering heeft.” Zoals de Navo ooit dreigde met opstappen vanwege de Belgische genocidewet.

Wat nu in Brussel gebeurt, is een typisch voorbeeld van kortetermijnlogica: partijen willen vooral de volgende verkiezingen winnen, maar die houding is desastreus voor het vertrouwen in de politiek én in die partijen in kwestie. Ik verwacht leiderschap, maar zie vooral infantiele kansberekening. Dat neem ik de mensen die blokkeren zeer kwalijk. Die blokkade heeft gevolgen, zelfs hier in de mede-eigendom waar ik woon. We willen het dak isoleren. Dat is een dure investering, maar we weten niet eens of er subsidies zijn. En dat is dan nog maar een klein probleem.

Op langere termijn zie je dat de politieke structuur van het Gewest op haar grenzen botst. De Brusselwet laat niet toe om het politieke systeem flexibel aan nieuwe omstandigheden aan te passen. Dus moeten we terug naar de tekentafel.

U wil uw inzichten als denker delen in een theatertournee. Is het al duidelijk wanneer die plaatsvindt en wanneer die in Brussel passeert?

Van Reybrouck: Zover zijn we nog niet. Maar het wordt inderdaad een soort lezing in theatervorm, noem het een livepodcast met beeld erbij. Zo kan ik een breder en jonger publiek bereiken dan met klassieke lezingen. Als je dat goed doet, hangen mensen aan je lippen.