Ramadan op het werk: ‘Een langere pauze voor vastende moslims is geen islamisering'

Een ruimte om te bidden, langere pauzes, aangepaste werkuren: moeten Brusselse bedrijven rekening houden met moslim-werknemers die actief aan de ramadan meedoen? BRUZZ sprak met vier experts. “Mensen die zich goed voelen op het werk presteren beter.”

De ramadan is net begonnen, en voor werkgevers en werknemers kan dat een impact hebben op de werkvloer. Hoe pakken zij dat aan? En wat mag er wel en niet?

Om meteen met de deur in huis te vallen: is een bedrijf verplicht rekening te houden met religieuze vragen van zijn werknemers, of het nu moslims, katholieken, protestanten of van eender welke godsdienstige strekking zijn?
Sabine Goossens: Nee, maar het personeel kan altijd wel vragen om flexibiliteit, door bijvoorbeeld de werktijden aan te passen, meer kleinere pauzes te geven in plaats van één lange middagpauze, een nachtshift om te wisselen naar een dagshift, of bij jobs met risico op gevaar, zoals werken op het dak, iemand die deelneemt aan de vastenperiode te laten samenwerken met iemand die dat niet doet om de alertheid te verzekeren. Werkgevers die een dergelijke vorm van erkenning tonen, dragen bij tot een inclusieve sfeer en creëren een grotere verbondenheid.

En moreel gezien, ligt daarin geen verplichting?
Patrick Loobuyck: In deze context vind ik morele plicht een te groot woord. De godsdienstvrijheid geeft moslims niet het recht op een arbeidsplaats die rekening houdt met de ramadan. Vanuit pragmatisch oogpunt vind ik het wel verstandig om met die vragen aan de slag te gaan: het geeft werknemers het gevoel mee te tellen, het helpt met het identificeren met het bedrijf, wat dan weer tot een groter engagement leidt. Maar voor alle duidelijkheid: een bedrijf dat dat niet doet, is niet per se slecht.
Fatima Bouchataoui: Mensen die zich goed voelen op het werk presteren beter en zijn algemeen gelukkiger. Alles aanpassen, gaat natuurlijk niet, maar het is fijn als dat wel gebeurt, zeker wanneer iemand aangeeft dat het te zwaar wordt. Wie in serres werkt in de zomer, en de ramadan valt dan, die ziet af. In principe mogen moslims het vasten ook verbreken als het fysiek te zwaar wordt.

Heeft u dat ooit gedaan?
Bouchataoui: Ja. De eerste keer toen ik zwanger was. Erna vroeg ik me wel af of het echt nodig was om de ramadan te onderbreken. Maar sowieso: een gelovige moet die dagen wel inhalen nadien, wat meestal gebeurt in de winterperiode.

Wat maakt het vasten zo moeilijk?
Bouchataoui: Het vasten gebeurt overdag, het eten in de avond of in de vroege ochtend, het ontbijt nemen we rond vijf uur, bij het opgaan van de zon. Doordat het slaapritme verstoord raakt, kan dat tot meer vermoeidheid leiden. Anderzijds: door 's avonds meer tijd te nemen om samen de maaltijd te delen, schuift de spirituele betekenis ervan meer naar de voorgrond. Alles gebeurt bewuster.

Rekening houden met de ramadan: uw bedrijf doet het, Nicolas Dingens, hoe gaat dat concreet in zijn werk?
Nicolas Dingens: Het kantoor in Brussel heeft bijvoorbeeld een ruimte ingericht voor het bidden. De werktijden worden ook flexibeler ingevuld, door vroeger te beginnen en de mogelijkheid van langere pauzes. Dat laatste is nodig omdat veel van de uitvoerende ploegen buiten werken. Op de dag van het Suikerfeest mogen alle medewerkers die vasten al stoppen om 14 uur. Planningsgewijs veroorzaakt dat soms hoofdbrekens, want de Turkse gemeenschap viert het Suikerfeest op 10 april, maar de Marokkaanse gemeenschap houdt vast aan de maanstanden, wat soms vijf dagen kan afwijken.

Heeft dat invloed op de winst van het bedrijf?
Dingens: Nee. Flexibiliteit vergt weliswaar extra ondersteuning, maar de continuïteit van de activiteiten komt niet in gedrang.

Hoe krijgt u de andere medewerkers mee?
Dingens: Door sensibilisering. Via het intranet deel ik nieuwsartikels die inzetten op bewustwording bij collega's. Leidinggevenden worden dan weer gebriefd, zodat die hun werkschema's eventueel kunnen aanpassen. Wanneer iemand bij EnergyVision begint, kan hij of zij aangeven deel te nemen aan de ramadan. Die lijst maakt het makkelijker voor leidinggevenden. Trouwens, sommige niet-moslims proberen zelfs paar dagen mee te vasten. Het leeft.
Goossens: De werkgever moet wel steeds toelichten waarom hij bepaalde zaken toelaat. Daarnaast moet hij zijn flexibiliteit niet enkel op het vlak van religie laten zien. Als iemand net gescheiden is en co-ouderschap uitvoert, kan de werkgever bepaalde mogelijkheden, bijvoorbeeld een ander werkschema, zelf voorleggen. Op die manier voelt elk individu binnen de organisatie zich gehoord en ontstaat er sympathie voor elkaars situatie.
Loobuyck: Een bedrijf moet inderdaad opletten geen twee soorten mensen te creëren, daarom moet het goed uitleggen dat aanpassingen gebeuren op voet van gelijkheid. Het signaal moet zijn: er wordt met iedereen rekening gehouden, en de maatregelen mogen vooral niet ten koste gaan van niet-moslims. Daarom is het belangrijk om eerst te luisteren naar wat de noden juist inhouden, en dan eventuele maatregelen breed te communiceren en te beargumenteren naar de andere werknemers.

Wat als die extra maatregelen toch tot spanningen onder werknemers leiden?
Goossens: Op je werk zit je in een professionele rol. Als werkgever mag je verwachten dat iedereen respect heeft voor collega's, leveranciers en klanten met een andere religieuze overtuiging. Gebeurt dat niet, dan zorg je er best voor dat de personen in kwestie elkaars gelijkenissen inzien. Ik kwam ooit een bedrijf tegen waar de leidinggevende het nieuwe personeelslid een vragenlijst liet invullen. Het heeft iets weg van het vriendenboekje dat vroeger de klas rondging. Collega's leren de nieuweling snel kennen, ontdekken misschien gelijke interesses en hebben direct een gespreksonderwerp klaar. Dat kan een hulp zijn om zich niet blind te staren op de verschillen en onenigheden te vermijden.

Rechtse stemmen noemen die toegevingen aan moslims een vorm van 'islamisering'. Terechte of onterechte kritiek?
Loobuyck: Ik zie het eerder als een gevolg van de uitgangspunten van onze samenleving, zoals gelijkheid, godsdienstvrijheid en vrijheid van geweten. Zolang het niet de bedoeling is om moslims meer privileges te geven dan anderen, is er wel het een en ander mogelijk.
In die zin is niet elke toegeving een vorm van islamisering of – om een woord van Michel Houellebecq te gebruiken – onderwerping. In Nederland was het volgende week normaal gezien de week van de lentekriebels. Het onderwijs staat dan stil bij seksuele voorlichting en relatievorming. Men koos ervoor om dat een week naar voren te schuiven met als argument: tijdens de ramadan vinden veel gelovigen het ongepast om dat soort onderwerpen te bespreken. In kranten verschenen titels met woord 'capituleren' in. Maar in mijn ogen lijkt dat eerder gezond verstand.

Langere pauzes, aparte kamers om te bidden: opent dat de deur niet tot meer en meer uitzonderingen, meneer Dingens?
Dingens: Ik begrijp die angst. Maar de praktijk leert het omgekeerde. Werknemers profiteren daar niet van; ze zijn al blij dat er rekening mee wordt gehouden. Dat vertrouwen willen ze niet schaden.
Loobuyck: Een bedrijf moet sowieso zijn grenzen stellen als werkgever. Het hangt daarnaast ook af van wat de regelingen precies inhouden. Maar bepaalde partijen zullen altijd moord en brand schreeuwen als iemand iets extra's doet voor moslims. 'Zie je, de witte Vlaming wordt gediscrimineerd', dat soort gevoelens en uitingen vind ik niet altijd terecht.

Sommige bedrijven gaan niet mee in die flexibiliteit: niet omdat ze niet willen, maar omdat ze niet kunnen.
Goossens: Een leidinggevende kan niet altijd met ieders wens rekening houden, daar kan ik zeker inkomen. Tenslotte moet het bedrijf blijven draaien. Volgens mij is het een kwestie van de dialoog aan te gaan en te zoeken naar een oplossing die elkaar tegemoetkomt. Het gaat over geven en nemen: wanneer je de werknemer iets toestaat, kan je er iets voor terugvragen.

Pasen, Kerstmis, Pinksteren: al die christelijke feesten zijn ook officiële vakantiedagen. Moet bijvoorbeeld ook het Suikerfeest een door de overheid erkende vrije dag worden?
Bouchataoui: Niet iedereen heeft die dag nodig. Ik neem dan meestal vrij. Ik stel eerder voor om een systeem op poten te zetten van een aantal flexibele feestdagen per jaar, waarbij eenieder die kan inzetten wanneer nodig. Dan kan het ook andere minderheden dienen, zoals de hindoes.
Goossens: In België maakt de christelijke betrokkenheid van mensen die hier geboren zijn een minder groot deel uit van hun leven dan een paar generaties terug. Echter, de religieuze diversiteit neemt wel toe: er zijn veel nieuwkomers met een andere geloofsovertuiging. Het blijkt dat zes op de tien officiële feestdagen verband hebben met katholieke rituelen. Wanneer een werknemer, met een andere religieuze overtuiging, graag vakantie wil nemen op een feestdag die niet officieel erkend is, kan de werkgever die dag best toestaan. Ik raad ook aan om personeelsfeesten of teamvergaderingen niet op die feestdag te plannen. Belangrijk is dat de leidinggevende geen schroom heeft om vragen te stellen over het geloof van zijn medewerkers.
Dingens: Als mensen zelf aangeven dat ze met iets rekening houden, staan we daarvoor open. Bij Chinees Nieuwjaar kunnen medewerkers een volledige week vrij krijgen.

Wat denkt u, professor: van het Suikerfeest een officiële vakantiedag maken?
Loobuyck: Daar zijn al een paar voorstellen rond geweest. Enerzijds kan het een tegemoetkoming zijn. Maar anderzijds: de moslimgemeenschap maakt minder dan tien procent uit van de samenleving, dan voelt het wat kunstmatig om iedereen dan vrijaf te geven.