Fenomenen van 2024: afbraak en façadisme zijn helemaal terug in de Brusselse Vijfhoek

De Bortiergalerij, het Broodhuis, het Zuidpaleis, de Grand Hospice...het patrimonium in de Vijfhoek had in 2024 behoorlijk te lijden onder een gebrek aan zorg en waardering van de overheid. “Voor de Stad Brussel komen horeca, evenementen en toerisme op de eerste plaats.”

Winterpret telt dit jaar een nieuwe hotspot: de Bortiergalerij, jarenlang een discrete doorgang waar boekenliefhebbers kwamen snuisteren in tweedehandswinkels en antiquariaten.

Een tijd geleden besloot eigenaar Stad Brussel, die zich nooit veel bekommerde om de plek, dat er meer dynamiek en reuring moest komen in de passage. Boekhandelaren en culturele organisaties deden voorstellen om de leegstand weg te werken, maar botsten op een njet. De stad stuurde vervolgens enkele antiquaren weg en gaf het gros van het gebouw in beheer aan Thierry Goor, oprichter van hippe foodcourts als Wolf en Fox.

Resultaat: de Bortiergalerij is nu grotendeels ingenomen door cafés, restaurantjes en delicatessenzaken. Er zijn nog drie antiquariaten over.

“Een verlies voor de boekenliefhebber, maar ook voor Brussel,” zegt Rik Van Cauwelaert, politiek commentator en verzamelaar van zeldzame, oude edities. “De Bortiergalerij was jarenlang dé pleisterplaats voor bibliofielen, die dan met hun oogst naar café La Madeleine trokken. Ook W.F. Hermans, E. du Perron en vele Belgische schrijvers kwamen zich er destijds bevoorraden.”

Van Cauwelaert beschouwt de bedrijvigheid in de galerij dan ook als een stuk immaterieel erfgoed.

Ook bij stadsverenigingen als Arau en IEB is de verontwaardiging groot, temeer omdat de beschermde galerij uit 1847 in zeven haasten en zonder vergunning verbouwd werd, om toch maar tijdig klaar te zijn voor Winterpret. “Terwijl de Stad eigenlijk het voorbeeld zou moeten geven,” zegt Marion Alecian, directeur van stadsvereniging Arau.

Te grabbel gooien

Al ruim vijftien jaar, sinds de komst van Philippe Close, zet het Brusselse stads­bestuur volop in op toeristen. Om die te lokken, wordt gefocust op horeca en evenementen. “Je ziet het bij Bortier,” zegt Alecian. “Een modieuze kant-en-klare formule wordt snel gekopieerd: de foodcourt. Terwijl de oorspronkelijke culturele identiteit te grabbel wordt gegooid.”

De Brusselse overheden willen het stadscentrum een imago aanmeten van eten, drinken en feesten. En van coolheid, vult Alecian aan: “Vorig jaar, toen nachtclub Fuse in de problemen kwam vanwege geluidsoverlast, stonden politici meteen op de bres. Clubbing werd in een mum van tijd door de Brusselse regering erkend als immaterieel erfgoed.”

De Bortiergalerij is al het derde historische bouwwerk in het centrum van de stad waar horeca een ereplaats krijgt. Zo werd vorig jaar in het schitterend gerenoveerde Beursgebouw de Belgian Beer World Experience ingehuldigd, een oppervlakkige belevenisexpo, met rooftopcafé, die overigens niet erg succesvol blijkt te zijn.

Ook Hotel Continental, het emblematische gebouw uit 1874 op het De Brouckèreplein, zal in de toekomst voor een flink deel onderdak geven aan horeca. “Het gaat telkens om publieke gebouwen die, volgens ons, collectieve voorzieningen moeten herbergen,” zegt Alecian. “Op zijn minst zou het publiek inspraak moeten krijgen over de bestemming. Nu lijkt er bij de Stad het idee te bestaan: het zijn onze gebouwen, wij doen ermee wat wij willen.”

Hotel Continental is momenteel tijdelijk in gebruik als hub voor creatievelingen met als gelijkvloers een café. Dat doen de Brusselse overheden de jongste tijd vaker: leegstaande plekken waarvoor ze geen concreet project hebben, een voorlopige invulling geven. Zo is ook de Grand Hospice, het voormalige Pacheco-rusthuis achter de Begijnhofkerk, tijdelijk in gebruik door verenigingen, bedrijfjes en een horeca-uitbater die in de binnentuin een populaire guinguette runt.

De openstelling van Grand Hospice voor het publiek is op zich een goede zaak. Nadeel is dat de Stad Brussel, eigenaar via het OCMW, zich intussen niet meer bekommert om het onderhoud en de toekomst van het gebouw.

Eenzelfde gebrek aan zorg en toewijding toonde de Stad dit jaar ten aanzien van het neogotische Broodhuis, net als de rest van de Grote Markt uitgeroepen tot Unesco-Werelderfgoed. Het gebouw vertoont stabiliteitsproblemen, de fijne geveldecoratie brokkelt af en via het dak sijpelt er water binnen. In mei moest de schitterende tentoonstellingszaal onder de houten zoldering om die reden ontruimd worden. Maar nog steeds blijft het wachten op de renovatie, ondanks een dik dossier dat al twintig jaar klaarligt.

Façadisme en promotoren

En dan is er het Zuidpaleis, groot zorgenkind van de Brusselse stadsverenigingen. Om de aanleg van metro 3 mogelijk te maken, willen het Gewest en de Stad het gebouw in eclectische stijl aan de Lemonnierlaan slopen, op de gevels na.

“Onbegrijpelijk dat de overheid zo makkelijk akkoord gaat met de afbraak van de voormalige overdekte markt, waar jarenlang handelaren, sportclubs en een grote school hun stek hadden. Het gebouw heeft niet alleen een historische en architecturale, maar ook een sociale waarde in de volkswijk,” zegt Alecian.

Of de sloop daadwerkelijk zal gebeuren, is niet duidelijk – er is nog geen vergunning – maar de Stad is al een hele tijd bezig met zoeken naar oplossingen voor de huidige gebruikers.

Afbraak en façadisme zijn terug, ook bij de bouwpromotoren. Voorbeelden zijn de werf van de Dome, het voormalige Actiris-­gebouw op de Anspachlaan, en het gigantische project Brouck’R. De Bruxellisation is niet voorbij, zegt Alecian. “Als je nu aan De Brouckère passeert, lijkt het alsof er een bom gevallen is.” Het resultaat valt nog af te wachten.

Een en ander heeft volgens haar ook een impact op de leefbaarheid van de stad. “De overheid vergeet dat veel bewoners voor het centrum van Brussel kozen vanwege het historische erfgoed. Intussen kijken ze aan tegen afbraak en zien ze bouwprojecten verrijzen waartegen ze zich tevergeefs hebben verzet. Bovendien moeten ze het doen met een binnenstad waar de bewoner ondergeschikt raakte aan de bezoeker.”