Draw for change!: 'Vrouwen met een opinie worden extra geviseerd'

Met de expo Draw for change! introduceert het Stripmuseum de zes vrouwelijke tekenaars uit de gelijknamige gelauwerde documentaireserie. Ondanks censuur en verregaande bedreigingen zetten ze pen en penseel in tegen onrechtvaardigheid en (gender)ongelijkheid in thuislanden als Syrië, Rusland of Egypte.

Kunst is belangrijker dan politiek. Kunst is vrijheid. Kunst is het paradijs. Kunst is een geschenk. Met of zonder censuur, kunst zal altijd een publiek vinden.” Aan het woord is de dissidente Russische grafische journaliste Victoria Lomasko. Lomasko woonde en werkte in Moskou tot de inval van Rusland in Oekraïne. Als tegenstander van het regime moest ze toen voor haar eigen veiligheid in ballingschap. Twee maanden verbleef ze in Brussel, wat haar erg beviel. Maar alleen in Duitsland heeft ze uitzicht op een permanente verblijfsvergunning. Daar tekent en schildert ze zich van de ene visumverlenging naar de andere, voor buitenlandse media zoals The New Yorker en The Guardian en haar socialemedia-kanalen.

Dat Lomasko eerst in Brussel belandde, heeft te maken met de documentaireserie Draw for change! van het Belgische productiehuis Clin d'oeil films, waarvan elke aflevering werd geregisseerd door een andere vrouwelijke regisseur. De serie toont telkens een ander portret van een vrouwelijke tekenaar in haar land, de spanningen die hun vaak kritische cartoons teweegbrengen in het maatschappelijke debat, en de bedreigingen en censuur waarop dat hun te staan komt. Draw for change! won in april de hoofdprijs op de eerste editie van het festival voor documentaireseries Canneseries, en is nu ook een tentoonstelling die een introductie biedt op het werk van de zes artiesten – naast Victoria Lomasko ook de Syrische Amany Al-Ali, de Mexicaanse Mar Maremoto, de Indiase Rachita Taneja, de Egyptische Doaa El-Adl en de Amerikaanse Ann Telnaes.

Hanne Phlypo van Clin d'oeil getuigt over de moeilijkheden waarmee de kunstenaars en regisseurs te maken kregen. “Sommige zaken mochten niet verteld worden, sommige cartoons konden we niet laten zien, bijvoorbeeld omdat er al een proces over liep. Vrouwen met een opinie die ook nog eens cartoonist zijn, worden vaak extra geviseerd en krijgen ook gendergeladen bedreigingen zoals die met verkrachting.”

Russische generatiestrijd

De meeste van deze vrouwen kunnen ook niet aanwezig zijn bij buitenlandse tentoonstellingen en presentaties van hun werk. Omdat Lomasko haar land al moest verlaten, is zij een uitzondering. Toen ze een kleuter was, gaf haar vader haar al metersgrote panelen met vrolijke grondkleuren om op te schilderen. Ze hield er een voorliefde voor muurschilderingen en het monumentale aan over. Thuis tekenen doet ze nooit. Ze trekt er altijd op uit om te schetsen in het volle leven. Maar in Rusland kreeg ze nooit een muur om te beschilderen. Het monumentale zit nu in de boeken die ze tekent en schrijft, zoals het recente The last Soviet artist, het resultaat van jaren reizen in landen en regio's die vroeger tot de Sovjet-Unie behoorden. Op zoek naar de verschillen in 'energie' tussen een saai staatsoptreden in Ingoesjetië, een gestold Stalin-museum in Georgië of de protesten tijdens de neergeslagen Wit-Russische opstand.

“Toen ik alle verhalen samenlegde, begreep ik dat het hoofdonderwerp van het boek een generatiestrijd is: die tussen de ouderen die in de Sovjet-tijd opgroeiden en de jongeren die de Sovjet-Unie alleen kennen van films, boeken en de verhalen van hun grootouders. Ik was tiener toen de Sovjet-Unie implodeerde. Ik kan beide generaties begrijpen en wil een brug vormen. Ik heb sympathie voor de jonge generatie die de toekomst uitmaakt en waarin ik geloof. Maar ik lach niet met de ouderen die zogezegd zo 'dom' zijn dat ze het communisme en het Russische rijk verdedigen. Poetin organiseert de wraak van hen die dat rijk terug willen. Maar gewone mensen die hem in die waangedachte steunen, doen dat omdat ze anders moeten aanvaarden dat hun leven één droeve bedoening was in een gesloten land. Het is een gedachte die zo hard is dat ze evengoed ter plekke kunnen sterven,” vertelt Lomasko, de balling die in kunst haar eeuwige thuis vindt.

Met elkaar verbonden

Wie ondanks alles wel nog altijd in haar land woont, is de Egyptische Doaa El-Adl, een van de bekendste cartoonistes uit de Arabische wereld. Zij kwam naar Brussel vanuit Caïro, waar ze nog altijd tekent voor de krant Al-Masry Al-Youm. Ook al werd ze al eens aangeklaagd voor blasfemie, en praat ze liever niet over haar werkomstandigheden, omdat ze “graag in Egypte wil blijven.”

Meewerken aan de documentaire was een mooie ervaring, maar El-Adl wil zelf niet in de schijnwerpers staan. “Tekenen is belangrijker dan roem. Ik trek me het lot aan van mensen die niet gezien worden en geen volledige rechten hebben, zoals migranten en slachtoffers van langdurige oorlogen in landen als Syrië, Soedan, Palestina en Oekraïne.” El-Adl heeft inderdaad een internationale blik en tekent evengoed over aanslagen in Frankrijk en aardbevingen in Turkije als over de situatie in Egypte. “Ook de media vertellen niet altijd de hele waarheid,” zegt El-Adl, die zichzelf ook als een journalist ziet. “Omdat ik ervoor gekozen heb om een politiek tekenaar te zijn, moet ook ik mijn research doen. Ik volg elke dag het nieuws in Egypte en uit de rest van de wereld. Want onze situaties zijn verbonden. Vooral door de economie.” De economie in haar land – de inflatie, nutteloze staatsuitgaven, de druk op de middenklasse – is blijkbaar een onderwerp waarover El-Adl wel redelijk vrij kan tekenen. Dat laat haar bijvoorbeeld ook toe om het over de financiële afhankelijkheid van de vrouw te hebben, die maakt dat het héle huishouden op haar wordt afgewenteld, met eventueel huiselijk geweld erbovenop.

Maar over het algemeen zijn er veel rode lijnen die ze niet mag overschrijden, zoals ze toont op een cartoon waarop een web van rode lijnen de tekenaar thuis en de gebonden redacteur op de redactie van elkaar scheiden. Haar tekening waarop agenten een figuur arresteren die is opgebouwd uit woorden, en waarop de vrijheid van meningsuiting dus wordt opgepakt, is onpubliceerbaar geworden. Maar El-Adl geeft niet op. En ook voor ons heeft ze een boodschap. “Het is belangrijk om de democratie te beschermen tegen extreemrechtse partijen die in veel Europese landen op de voorgrond treden.”

Introductie

Jammer is dat deze tentoonstelling wel erg klein en eenvoudig is opgezet. Elke artiest krijgt drie panelen, met tien à vijftien reproducties van tekeningen en een korte tekst die hun parcours, werk en strijd schetst. Daarnaast is er ook telkens een fragment uit de documentaireserie te zien. Enkel van Lomasko zijn er originele tekeningen. Volgens curator Mélanie Andrieu was het door de afstand en de moeilijke omstandigheden niet mogelijk om meer originelen tot hier te krijgen.

Beschouw deze expo dus als een onmisbare extra bij een bezoek aan het Stripmuseum, een korte kennismaking met vrouwelijke kunstenaars die vanuit een onvoorstelbare urgentie vechten voor wat weerloos en van waarde is, en een inleiding op de documentaireserie die een officiële Belgische release krijgt in de herfst. Met een pedagogisch programma dat jongeren moet doen discussiëren over genderongelijkheid, mensenrechten en de link tussen democratie en persvrijheid.

Draw for change! loopt tot en met 27/8 in het Stripmuseum, www.stripmuseum.be, www.clindoeilfilms.be