Laurie Anderson: ‘Mensen zien me als avant-garde. Ik wil gewoon vrij zijn’

Met twee concerten, twee films en een VR-installatie heeft het Ars Musica-festival pionier van de New Yorkse avant-garde Laurie Anderson tot centrale gast gekatapulteerd. “Als tegengeluid voor opstekende nationalistische tendensen is het belangrijk om het netwerk van stedelijke centra te versterken,” klinkt de veelzijdige Amerikaanse kunstenares en muzikante tegelijk dankbaar en strijdvaardig.

Wetenschap loopt dit jaar als een rode draad door Ars Musica, het festival voor hedendaagse muziek. Het thema 'Big Science' knipoogt openlijk naar het gelijknamige album dat Laurie Anderson (75) veertig jaar geleden, en eerder dit jaar opnieuw, uitbracht. De toen 35-jarige kunstenares, die in de jaren 1970 als performance-artieste doorbrak in de New Yorkse avant-garde, had diep nagedacht over de staat van haar land en de wereld, én over de impact van technologie op onze levens. De stemeffecten die ze via een vocoder lanceerde op het hoogst onconventionele singletje 'O superman', dat zelfs in de hitparade zou opduiken, zijn nu omnipresent. Waren antwoordapparaten in 1982 nog revolutionair, dan zijn we anno 2022 overal en altijd bereikbaar.

De tijden zijn veranderd, maar Anderson blijft voorhoedemateriaal, getuige haar interdisciplinaire experimenten met VR en AI. Tijdens haar twee Bozar-concerten zal ze ook geen noot uit Big science spelen. Maar hoe verrast is ze dat men de plaat vandaag als visionair beschouwt? “Ik ben vooral blij dat de muziek nog klinkt alsof ze gisteren gemaakt is, al had ik toen heel andere verwachtingen,” klinkt het opvallend vitaal als om zes uur 's ochtends in New York haar Zoom-scherm openspringt.

“Ik dacht dat ik deel zou gaan uitmaken van een grotere beweging die elektronische muziek met een politieke inhoud zou maken. Maar dat is vreemd genoeg niet gebeurd. Je kan zoiets eigenlijk niet voorspellen. Toen ik recent nog eens naar het album luisterde, viel me op hoezeer het over de tijd en de geschiedenis gaat. 'This is the time, and this is the record of the time,' klinkt het aldoor. Ik dacht bij mezelf: maar wat betekent het echt als je elk mogelijk moment in je opneemt? Dat is meteen het onderwerp geworden van een opera die ik nu aan het schrijven ben. Hoe kunnen we zwemmen in de tijd?”

Concreet bracht Big science destijds een selectie uit de performance United States, waarin Anderson in vier hoofdstukken de staat van haar land opmaakte. De opera waarover ze het heeft, moet het vijfde hoofdstuk worden, maar haar toekomstbeeld blijkt plooibaar. “Had je me er twee dagen geleden naar gevraagd (toen een rode Republikeinse golf voorspeld werd voor de Amerikaanse deelstaatverkiezingen, red.), zou ik extreem negatief geweest zijn. Nu ben ik opgetogen over de eerste uitslagen en de babystapjes die we zetten inzake de klimaatcrisis. Mensen geeuwen niet langer als het thema ter sprake komt en beginnen zich te realiseren dat we een andere manier van leven moeten ontwerpen.”

“Tegelijk zie ik een scherpe afname van empathie, en vraag ik me af waarom. Er bestaan theorieën die dat de technologie verwijten, en ik bevind me half in dat kamp, want de technologieën die we gebruiken zouden inderdaad weleens een effect kunnen hebben op onze globale persoonlijkheid. Wat doet het met ons denken om te moeten leven in het hedendaagse laatkapitalisme? Ik heb er geen betere theorieën over dan anderen. Mijn enige, persoonlijke conclusie is dat ik zo hard mogelijk mijn best wil doen om iets heel moois te maken. Of iets heel interessants.”

Maanlandschappen

Je zou To the moon een bijdrage aan het debat kunnen noemen. In de virtual-reality-installatie die ze maakte met de Taiwanese kunstenaar Hsin-Chien Huang, laat ze het publiek middels een VR-bril onder meer landen op een maan vol afval en plastic. Maar de confrontatie met zaken die we op onze planeet dreigen kwijt te raken, is misschien nog nijpender. Toch ziet ze het niet als haar rol om mensen te confronteren met hun gedrag. “Ik heb geen confronterende persoonlijkheid. Ik voel me veeleer een landschapsschilder. Op To the moon reik ik verschillende filters aan waarmee we naar de maan kunnen kijken. Je kan haar zien als in een Chinees gedicht, of als een verre, mysterieuze brok die afstevent op een botsing met de aarde. Of in termen van eigenaarschap. Ooit claimden de Chinezen dat de maan hun bezit was. Natuurlijk reageerden de Russen daarop met: 'No way, wij waren eerst.' En de Amerikanen: 'Nee, wij zijn er eerst geland!' En de Italianen: 'Wij hebben haar het eerst gezien!'”

“Actually, it's up there,” klinkt het plots, terwijl ze haar camera even richt op het raam. Dat biedt uitzicht op de Hudson en een opvallende donkere sterrenhemel met pal in het midden de maan. “Zie je haar glimmen?” De recente eclips, waarbij ze een roodachtige tint kreeg, heeft Anderson gemist, iets wat haar niet vaak overkomt. Als artist in resicence van de NASA maakte ze ooit de aankomst van de Marslander mee vanuit het controlecentrum. De fascinatie voor alles wat er zich hoog boven onze hoofden afspeelt, dateert van haar prille jeugd. “Ik heb altijd graag naar de wolken en de sterren gekeken. Ik hou ook van de atmosfeer. Gek genoeg zit die in zekere zin ook in de installatie. VR-artiesten werken met leegte. Er is geen ruimte. Ik moet letterlijk lucht en atmosfeer scheppen om dieptegevoel te creëren. Veel virtual reality ziet eruit alsof ze uit de ruimte komt, precies omdat het objecten tegen een lege achtergrond zijn. Wij leven op aarde eigenlijk ook in een oceaan van lucht, terwijl we dingen doorheen de atmosfeer zien. Muziek geeft me soms net hetzelfde gevoel, alsof die ook rondzweeft in grotere atmosferen.”

Vrij zijn

“Het was sowieso niet mijn bedoeling om een dystopisch beeld op te hangen van de wereld. Mensen kunnen zichzelf confronteren, als ze dat zouden willen. Ik ben blij als ze me achteraf komen vertellen dat ze snappen wat ik bedoel. Ik word altijd in het avant-gardekamp geplaatst, maar misschien ook wel omdat ik de structuren versnipper waarin mensen verondersteld worden te werken. (Lacht) Ik wil gewoon vrij zijn. Pop- en klassieke structuren zijn me te beperkend. Ik switch tussen (kunst)vormen, afhankelijk van het verhaal dat ik wil vertellen. Soms werkt een film beter, soms een schilderij, soms een muziekstuk.”

Dat was ook het grootste artistieke verschil met wijlen haar echtgenoot Lou Reed, die ook een verhalenverteller was, maar zich het veiligst voelde met muziek eronder. “Lou was als tekstschrijver erg shakespeareaans. Hij schreef over karakters met namen, een verleden en bepaalde voorkeuren. Natuurlijk had hij het ook weleens over de dynamiek tussen twee mensen, zoals in 'Perfect day' of 'I'll be your mirror', maar hij was toch vooral een begenadigd beschrijver van situaties.”

In Brussel staan naast twee concerten ook twee filmvertoningen op het programma: de concertfilm Home of the brave (1986) en de erg poëtische documentaire Heart of a dog (2015), waarin Anderson anekdotes over haar terriër Lolabelle afwisselt met dromen, filosofische beschouwingen en veel verbeeldingskracht. Persoonlijk en artistiek universum vallen hier haast samen.

Begeleid door het Brussels Philharmonic brengt ze met Songs for Amelia Earhart ook een eerbetoon aan de pilote die in 1937 een poging ondernam om rond de wereld te vliegen. “In 2000 heb ik haar logboek in songvorm gegoten en voor het eerst met een groot orkest gespeeld, toen al met Dennis Russell Davies als dirigent.” Landfall, een compositie over orkaan Sandy, die ze aanvankelijk schreef voor strijkkwartet, maakt ook deel uit van het programma. Daarnaast nodigt ze met trombonist Adrien Lambinet, bassiste Eve Beuvens en percussionist Eric Thielemans ook enkele locals uit om in dialoog te treden met cellist Rubin Kodheli, haar altviool, vocalen en elektronica. “Ik hou van hun werk, maar heb hen nooit eerder ontmoet, dus het wordt spannend en vrij.”

Gepolst naar haar herinneringen aan Brussel, springt één optreden eruit. “Ik weet niet meer waar of wanneer het precies was, maar Harry Belafonte was in de zaal naast mij 'Day-o' aan het zingen. Via het mengpaneel hoorden we enerzijds (zingt speels): 'Come Mister tally man, tally me banana', en in de andere zaal stond ik dan (declameert met mysterieuze stem): 'It was a small room full of people.' Wat een geweldige stad om zulke artiesten simultaan te ontvangen!”

Burgemeesters en presidenten

“Weet je, als ik denk aan live optredens, zie ik in de eerste plaats een netwerk van steden voor me. Steden vormen de zijderoute van cultuur. Ik ga niet naar Duitsland, maar naar Berlijn. Niet naar Frankrijk, maar naar Parijs. En als ik naar België kom, kan je me zien in Brussel. Als tegengeluid voor opstekende nationalistische tendensen is het belangrijk om dat netwerk van urbane centra nog te versterken. Ik ben enorm dankbaar dat ik op al die plekken kan blijven doen wat ik doe, want dat betekent dat we de grenzen niet sluiten voor dans, muziek, schilderkunst … die onze weg op komen gereisd. Hiermee wil ik niet zeggen dat mensen op het platteland cultuurbarbaren zijn, maar stedelingen zijn bereid om de nadelen van het stadsleven erbij te nemen in ruil voor al de mooie dingen die ze er kunnen ervaren. Deel uitmaken van zo'n stedelijk cultureel netwerk heeft me altijd gelukkig gemaakt.” Dat burgemeesters van steden op globaal vlak invloedrijker zijn geworden, ziet ze als een positieve evolutie. “Ook in New York voel ik de impact van stedelijke beleidsmakers. Ze zijn meer betrokken. Hogere officials moeten andere compromissen sluiten om alles draaiende te houden.”

Ooit richtte Anderson een brief aan senator John F. Kennedy die later president zou worden. “Ik was twaalf. Dan ben je een punk en denk je nog dat de wereld rond jou draait,” klinkt het lachend als we de anekdote aanhalen waaruit toch een zekere ambitie sprak. “Hij was campagne komen voeren in Wisconsin en ik vond hem echt cool. Ik vroeg hem advies omdat ik voorzitter wilde worden van de schoolraad en kreeg verrassend genoeg antwoord. Hij raadde me aan om uit te zoeken wat de studenten wilden en dat moest ik dan beloven. Een echte politicus dus. (Lacht) Ik moest niet voor mijn eigen ideeën gaan, maar hen representeren. Toen ik hem een paar maanden later bedankte voor zijn advies, ik was verkozen, en hem succes wenste met zijn verkiezingen, stuurde hij me twaalf rode rozen. Alle vrouwen in de stad vonden dat het meest romantische dat ze ooit gehoord hadden. Hij had veel visie, en al was die soms nogal militaristisch – hij wilde de maan niet exploreren, hij wilde er gewoon sneller zijn dan de Russen – hij gebruikte zijn charisma tenminste om mensen te inspireren.”

Als we afsluitend vragen of ze ook zo'n brief naar Donald Trump zou hebben gestuurd, klinkt het ietwat verrassend. “Ik had zijn advies misschien wel willen kennen, al kunnen we dat intussen inschatten door zijn parcours: hogerop raak je door te liegen en bedriegen, en door iedereen er constant aan te herinneren dat jij de nummer één bent. Hoe verschrikkelijk bitter dat is, daar ondervinden we nu de weerslag van in het gedrag van veel mensen die precies hetzelfde doen.”

In Bozar kan je Laurie Andersons VR-installatie To the moon ervaren tot 8/1, Heart of a dog en Home of the brave worden vertoond op respectievelijk 28 en 30/11 en ze concerteert op 1 en 2/12, www.bozar.be