Yasmina El Messaoudi nu ook schrijfster: 'Ik vind het leuk mezelf als straatkat te zien'

Toen de moeder van Yasmina El Messaoudi overleed, betekende dat ook het einde van een hecht gezin, en van de enige plek waar zij zich als zorgeloos kon thuisvoelen. Want buitenshuis was ze als Belgisch-Marokkaanse dubbelbloed onvermijdelijk een buitenbeentje. Of liever een 'Straatkat', zoals de titel luidt van haar aangrijpende autobiografische debuut.

Yasmina El Messaoudi (1983) is nieuwslezer en eindredacteur bij Radio 2 Vlaams-Brabant en Brussel. Maar u kent haar misschien nog van BRUZZ, waar ze tot haar sabbatjaar in Den Haag in 2016 een van de journalisten en schermgezichten was. Een tekenende anekdote is dat El Messaoudi destijds bij TV Brussel en Ring TV begon nadat ze aan de respectievelijke redacties getipt werd door een journalist en een cameraman van die zenders. Die hadden net een reportage gemaakt over Yasmina's moeder, schrijfster Mim Van Keer uit Kapelle-op-den-Bos. Die speelde zo'n belangrijke rol in het leven van El Messaoudi, dat zij op haar beurt een boek schreef nadat haar moeder was overleden aan pancreaskanker.

Wat maakte dat u aan een boek begon te schrijven toen uw moeder overleed?
Yasmina El Messaoudi: In januari 2019, de maand waarin ze is overleden, schreef ik gastcolumns voor De Standaard. Eerst wilde ik er niet over schrijven, maar dat bleek onmogelijk in de wetenschap dat het de laatste dagen en weken waren. En na die columns ben ik blijven schrijven.
Het jaar ervoor, vlak na de diagnose dat het om een terminale ziekte ging, was ik nochtans een beetje gevlucht voor het verdriet. Ik ging veel uit om er niet mee geconfronteerd te worden. Maar op een gegeven moment vreesde ik dat ik later tijdens de rouw te veel vergeten zou zijn. Ik voelde ook dat het goed deed om die uitlaatklep van het schrijven te hebben.
En automatisch denk je al schrijvend terug aan zaken van vroeger, bijvoorbeeld over het opgroeien tussen twee culturen. Omdat ik hoorde van anderen dat ze dat bijzonder vonden, ben ik ermee doorgegaan. Daarom gaat het in het eerste deel van het boek vooral over de dood van mijn moeder, maar nadien ook over mezelf en over vroeger.

Uw moeder schreef ook, dus het zat wellicht ook in u.
El Messaoudi: Mijn liefde voor schrijven en lezen heb ik echt wel met de paplepel meegekregen. Als kind gingen we met moeder naar de bibliotheek, en ze nam ook elke maand boeken mee uit de bibliotheek van Schaarbeek in de buurt van waar ze werkte. Ze schreef ook veel briefjes, kattebelletjes, en 'weekvitamientjes' met mooie teksten die ze ergens had opgepikt. Als journalist heb ik wel reportagestukken geschreven, maar ik had nooit gedacht dat ik een boek zou schrijven.

Nu is dat geschreven monumentje voor uw moeder er, al is het evenzeer een boek over uw leven. Wat heeft dat schrijven u gebracht?
El Messaoudi: Ik durf daar het woord therapeutisch zeker voor gebruiken. Ik voelde dat ik heel erg vastzat in het verdriet. In het jaar na haar dood heb ik weinig familie en vrienden gezien omdat ik er niet over kon praten. Het schrijven was een uitlaatklep. Het was bevrijdend om die stroom van gedachten en gevoelens die toch een uitweg zocht neer te schrijven. Eerst als herinnering, daarna in functie van het boek.

Uw moeder was een bijzondere vrouw en uw band met haar was heel intens. Maar haar overlijden zette meer in gang dan gedacht.
El Messaoudi: Zij speelde inderdaad een heel belangrijke rol in mijn leven. Maar ik ben overvallen door het feit dat met haar ook mijn thuis verdween. Dat ik een steen in mijn maag had wanneer ik terugkeerde naar Kapelle-op-den-Bos waar mijn moeder mij niet meer opwachtte, leek me eerst normaal. Ik dacht dat zich dat wel zou zetten. Als iemand die je zo graag ziet overlijdt, schrijf je je gevoelens van onthechting en eenzaamheid daar automatisch aan toe. Maar door mijn gedachten te ordenen en allerlei situaties te beschrijven, werd het duidelijk dat het verdriet werd veroorzaakt door het besef dat met haar ons gezin was verdwenen. Ook al staat het ouderlijke huis er nog en leeft mijn vader nog.
En vervolgens realiseerde ik me dat ons gezin ook de enige plek was waar totaal geen vragen werden gesteld over mijn afkomst, waar verschillende godsdiensten, talen en gebruiken naast elkaar bestonden als de normaalste zaak van de wereld. Ook die evidentie viel dus helemaal weg.

'Ik heb me nooit ergens thuis gevoeld,' schrijft u zonder meer.
El Messaoudi: Als kind kan je dat uiteraard niet goed benoemen. Maar ik voelde het natuurlijk al op de basisschool waar mijn broer en ik de enige gekleurde kinderen waren. Niet dat we zwaar gepest zijn, maar de kinderen vonden onze familienaam en onze huidskleur vreemd. We werden niet elke dag aan de schoolpoort opgewacht om uitgescholden te worden, maar als er ruzie was, dan zoeken kinderen de zwakke plek en ging het altijd over onze afkomst. Mijn broer werd ook geweigerd op fuiven en in discotheken, en op het voetbal veel uitgescholden. Ik groeide dus op met het idee dat die Marokkaanse kant iets negatiefs was. Dat ze me voor de rest wel tof en leuk vonden, maar dat het wel jammer was van die Marokkaanse vader. In de middelbare school waren er nog twee Marokkaanse zusjes die hetzelfde meemaakten, en ik weet dat ik me altijd probeerde aan te haken aan de Vlaamse kant. Bij de Vlaamse cultuur en kinderen. Mijn broer en ik ontkenden bijvoorbeeld dat El Messaoudi een Marokkaanse naam was. We zeiden 'neen, onze ouders zijn Belg, wij zijn helemaal geen halve Marokkanen', terwijl dat natuurlijk absurd was.

Behalve over de angst voor de dood vertelt u ook over uw hekel aan afscheid. Misschien had alles met elkaar te maken.
El Messaoudi: Ik weet nog dat ik het altijd verschrikkelijk vond als mijn ouders me dropten in het ballenbad van de Makro. Alsof ik in een oorlog werd weggescheurd van mijn ouders. Ik denk dat dat komt omdat ik mij buiten die cocon van thuis heel onzeker en bang voelde, en me altijd afvroeg hoe mensen tegen dat Marokkaanse zouden reageren.
Daarnaast ging vader ook elk jaar voor twee maanden naar zijn moeder en familie in Marokko. Dat was natuurlijk geen ramp, maar ik miste hem dan altijd wel heel hard. Zodra het gezin wat stabiliteit verloor, werd ik daar heel angstig van.

In het boek beschrijft u ook de episode waarin u uw Marokkaanse kant ging opzoeken.
El Messaoudi: In de middelbare school zat een meisje dat half Marokkaans, half Spaans was, en daar super trots op was. Toen gingen mijn ogen wel open. Dat het geen gebrek hoefde te zijn, en dat je er ook trots op kon zijn. Zo ben ik toen ik begin dertig was uiteindelijk op reis gegaan naar Marokko, waar ik dacht als de verloren dochter in het beloofde land te zullen worden ontvangen door mensen die er hetzelfde uitzagen en dezelfde naam hadden als ik. Maar natuurlijk was ik daar een toerist. Ik spreek geen Berbers of Arabisch, dus men dacht dat ik Spaans of Italiaans was. Op dat moment had ik echt het gevoel dat ik nergens thuis was. Niet bij de Vlamingen voor wie ik Marokkaanse was, en niet bij de Marokkanen voor wie ik 'la Belge' was. Lang bleef ik daar nog enigszins gelaten onder. 'Je identiteit is dat je er geen hebt,' zei mijn psycholoog. Maar dat gevoel een buitenstaander te zijn is dubbel zo hard teruggekomen toen mijn moeder stierf en mijn thuis verdween.

Veel mensen zijn op een bepaalde manier een buitenbeentje, en u werd dan wel niet héél hard gepest. Maar als kind geregeld die afwijzing voelen, kan langdurige impact hebben op veel aspecten van het leven.
El Messaoudi: Uiteraard kan ik dat vandaag plaatsen, maar je merkt dat je zoiets meeneemt. Die afwijzing slaat zich op in je geheugen. Tot op vandaag voel ik dat ik heel gevoelig ben voor afwijzing, of het nu professioneel of persoonlijk is. Ook al wordt iedereen weleens afgewezen, bij mij triggert het iets.

Het is een van die langetermijnkwetsuren van racisme die vaak onder de radar blijven, waardoor racisme ook vaak wordt geminimaliseerd. Wilde u dat ook onder de aandacht brengen?
El Messaoudi: Als je op sociale media iets zet over racisme, krijg je inderdaad soms reacties als 'Moet je daar zo zwaar aan tillen?', 'Het is toch maar dat,' en 'Er zijn ergere dingen, zet je erover'. Dat zijn meestal reacties van mensen die zoiets niet hebben meegemaakt. Ik vond het wel belangrijk om dat te kaderen. Dan kan je er nog van vinden wat je wil, maar kan er misschien toch begrip ontstaan. Afgewezen worden is rot voor een kind. De incidenten die ik in het boek omschrijf, bepalen nog voor een stuk mijn gedrag nu.

Toch reageren ook mensen die het wel hebben meegemaakt uiteenlopend. Uw broer ging er anders mee om.
El Messaoudi: Zeker toen ik jonger was, was ik heel activistisch tegen racisme en discriminatie, terwijl mijn broer meer de Vlaamse kant opzocht en zijn Marokkaanse achtergrond bijna als een formaliteit ging zien. Vroeger botsten wij daar al eens over, maar nu vraag ik me soms ook af of ik niet té veel waarde hecht aan de Marokkaanse kant. Terwijl hij nu misschien al eens de mooie kanten in de Marokkaanse roots terugvindt.

Een oplossing die u in het boek bedenkt, is een 'gemeenschap van buitenbeentjes' vormen. In de praktijk heb je niet altijd iets aan dat idee op het moment dat je je uitgesloten voelt, maar misschien realiseert de utopie zich wel in de nieuwste generatie, waar veel verschillen al minder een rol spelen.
El Messaoudi: Ik denk dat die utopie voor een stuk al te vinden is in Brussel. Dat was de eerste plek waar mijn afkomst geen rol speelde. In Kapelle-op-den-Bos waren wij de Marokkanen van Oksdonk – dat was het gehucht waar we zijn opgegroeid. De dorpsbewoners waren ons wel gewoon, maar spraken toch over ons als 'de Marokkanen'. Wanneer ik op café mijn portefeuille was vergeten, dan was die van 'die Marokkaan van Oksdonk'. In Brussel spreken ze je zo niet aan. Daar lopen heel veel straatkatten rond met verschillende achtergronden, en de scholen zijn erg gemengd, waardoor het voor kinderen van de generatie van mijn nichtje veel minder speelt of je ouders hebt die uit Syrië of Noorwegen komen.

Ook tijdens uw sabbatjaar in Den Haag was het opvallend dat u plots niet meer die halve Marokkaanse was. U was er 'Yassie, de gekke Belg'!
El Messaoudi: Ik had er altijd al van gedroomd eens een jaar naar het buitenland te gaan. Nederlanders hebben door hun openheid en hang naar gezelligheid eigenlijk een heel mediterrane cultuur. En het was inderdaad heerlijk om daar gewoon die zeer duidelijke identiteit van Belg te hebben, die zij dan ook nog eens 'énig' vonden. Mijn taal speelde daar dus een belangrijkere rol dan mijn uiterlijk of mijn naam.

Brussel kende u ook al als kind, omdat daar familie van uw vader woonde. Die familie leeft in een hechte gemeenschap, maar wel met de soms religieus geïnspireerde leefregels die daarbij horen. Had u willen ruilen?
El Messaoudi: We gingen elk weekend naar Molenbeek en ik kende vooral de wijk rond het kanaal en Thurn & Taxis. Mijn vader moest de keuze maken tussen omringd zijn door de familie, of de vrijheid in Kapelle-op-den-Bos – zonder de sociale controle op de familie-eer die voor veel Marokkaanse Belgen belangrijk is. Het was mooi dat hij die stap heeft gezet. Al merk ik ook dat ik jaloers ben op warme, hechte families zoals die van mijn Molenbeekse familie, waar je bij iedereen in de buurt kan binnenspringen en er een veel groter vangnet is.

Hoeveel dorpsbewoner zit er nog in Yasmina El Messaoudi?
El Messaoudi: In het nieuws van Radio 2 Vlaams-Brabant gaat het soms ook over een paard dat is uitgebroken of de wijzers die verdwenen op de kerkklok van Vilvoorde, en ik vind die verhalen fantastisch.

Een bijzonder nieuwsfeit van een jaar geleden is dat uw overleden moeder in Kapelle-op-den-Bos als schrijfster werd geëerd met de straatnaam Mim Van Keerlaan. Ter vervanging van de Cyriel Verschaevelaan nota bene.
El Messaoudi: ​​​​​​​Vooral ook voor mijn vader. Als klein jongetje uit het Rifgebergte naar hier komen en dan zo afscheid kunnen nemen van zijn vrouw, dat is een mooie erkenning. Ik ben ook supertrots op haar. Vooral omdat zoveel mensen op haar hebben gestemd. Het dorp koestert haar, en dat is heel mooi.
Ikzelf moest ook het boek schrijven om te beseffen hoe knap het was van mijn moeder om in de jaren zeventig met een Marokkaan naar huis te komen. En voor mijn vader om voor de kerk trouwen om zijn schoonouders te plezieren. Eigenlijk is dat een machtig liefdesverhaal. Zelfs vijftig jaar later zijn gemengde huwelijken nog moeilijk. Het toont in polariserende tijden ook hoe er veel kan als mensen pragmatisch zijn en respect tonen voor elkaars cultuur, religie en gewoontes.

Mensen met een dubbele achtergrond zijn in hun specifieke situatie een beetje een minderheid binnen een minderheid. Hebt u van hen al reacties gekregen?
El Messaoudi: ​​​​​​​Ik heb al een paar heel toffe mailtjes gekregen van dubbelbloeden die heel blij zijn dat het boek er is, en dat ze zich erin herkennen. Dat doet mij plezier omdat het een van de belangrijke redenen was om het te publiceren. Ik heb ook reacties gehad van gemengde ouders die er niet zo over nagedacht hadden dat het voor hun kinderen toch nog anders was. En buitenbeentjes zijn er ook op andere manieren: ook mensen die single zijn, of op hun veertigste geen kinderen hebben zijn het.

Uiteindelijk kwam u voor al die buitenbeentjes uit bij de metafoor van de 'straatkat'.
El Messaoudi: Het beeld van de straatkat kwam op verschillende manieren terug in mijn verhaal. Mijn moeder noemde me al zo omdat ik zo vaak buiten zat te spelen. Sinds enkele jaren adopteer ik ook zwerfkatjes van vzw Het Kattenkabinet. Ik vind het wel leuk om me daarmee te identificeren. Straatkatten zijn prachtige katten van gemengde afkomst met supergoede genen die hun plan trekken en hun eigen weg gaan.

Signeersessie op zaterdag 19 februari van 14 tot 15 uur bij Replica Bookshop in Molenbeek.