De kelders van de Gestapo aan de Louizalaan

Alle antennes van de Sicherheitspolizei en Sichterheitsdienst (Sip-SD) die over heel België en Noord-Frankrijk verspreid waren, hingen af van deze hoofdzetel. Ook de gevangenis van Sint-Gillis, de Nationale Schietbaan (waar verzetsstrijders gedecimeerd werden), de Dossinkazerne van Mechelen en de forten van Breendonk, Hoei en Dinant hingen af van instructies die van hieruit werden gegeven. In de gebouwen werden verhoren afgenomen, ook onder dwang en foltering, en werden mensen opgesloten in de kelderkoten.

Dat de plek nog zichtbaar kan getuigen van wat Belgische burgers en mensen zonder nationale papieren hier moesten doorstaan, bewijzen de keldermuren. Daar zijn nog leesbare en deels vergane inkervingen, namen en tekeningen op te herkennen. Ruim een halve eeuw zijn ze verstopt gebleven voor het figuurlijke daglicht.

Alleen het boek kan even ‘verslag’ en ‘beeld’ brengen van het onderzoek ter plaatse. Het schetst de aanwezigheid van dit Gestapo-adres in de geschiedenis, de getuigenissen van overlevenden uit WO II. Ook illustreert het boek met foto’s van inscripties hoe de kelders de voorkamers van de dood waren en eert het de weinige mensen die dat ‘getuigenismonument’ onder de aandacht brachten.

Het was geen makkelijke oefening voor historicus en archeoloog Daniel Weyssow om die adressen op de historische kalender te plaatsen. Sinds 1992 werkt hij voor de vzw Auschwitz in Gedachtenis ‘herinneringsprojecten’ aan de Holocaust en de Jodenwijk (Marollen) uit.

Na de oorlog werden de panden aan de eigenaars teruggegeven en tijdens de naoorlogse jaren waren er andere prioriteiten dan denken aan ‘conservatie en bescherming’ van kelders waar de gruwel aan de muren kleefde. Het gevolg was dat niemand, behalve de eigenaars, toegang had tot de ‘historische site’.

“De syndicus van de gebouwen verzette zich, net als bijna alle individuele eigenaars zelf, tegen elke vorm van tijdelijke toegang,” vertelt Weyssow. “Dat is een van de redenen waarom het publiek nauwelijks interesse kon hebben voor de panden.”

Uiteindelijk ‘forceerde’ Monumenten en Landschappen van het Brussels Gewest de toegang door twee gebouwen te beschermen. Minister-president Charles Picqué (PS) had al vruchteloos geprobeerd een gesprek met de syndicus aan te gaan, en Rudi Vervoort (PS) stuitte op dezelfde onwil. In januari 2014 drong het Brussels parlement dan toch de voorlopige bescherming van de kelders op en werden de eigenaars verplicht om elke kelder te openen.

Er mag nu niet meer aan geraakt worden. Geen elektriciteitskabel of waterleiding mag verplaatst worden of geen extra likje verf op de muur geplaatst zonder akkoord van Monumenten en Landschappen.

Muren overschilderd

“De inspectie van de kelders was niet evident, want vele waren volgestouwd en andere keldermuren waren in de loop der jaren overschilderd,” getuigt Weyssow. Toch gaven de kelders snel prijs dat ze als gevangenis hadden gediend. Teksten blijven leesbaar in het Frans, Hongaars, Duits, Nederlands: Bedelen vernedert. Wendt u tot winterhulp, Ici vivent les témoins de la Kultur allemande, Sortie (pijl gericht naar binnen in de kelder) of Profiteert van de okkasie slaap, R.I.P. en Bijna geen grond meer onder de voeten. Het moment van waarheid is gekomen.

Niets dan eeuwigheid voor zich: dat is wel heel weinig. Er is nog graffiti verborgen, die smeken om archeologische restauratietechnieken om te kunnen getuigen over wat zich in de kelders heeft afgespeeld. Daarom zijn de kelders van hogerhand – en ondanks de terughoudendheid van de meeste eigenaars – in januari 2016 definitief beschermd.

“Een akkoord tussen Monumenten en Landschappen en de syndicus van de gebouwen bepaalt dat de eigenaars niet meer mogen gestoord worden en dat de toegang niet mogelijk is,” zegt Weyssow. “Dat is een uitzonderlijke regeling voor een ‘openbaar’ monument.”

Tot dusver is er nog geen regeling getroffen dat een onderzoek van de kelders wel zou mogelijk zijn als een van de panden van eigenaar verandert. Het zou een onderwerp voor een doctoraatswerk kunnen zijn: een analyse van de site en documenten die verwijzen naar de Gestapo die er schoon schip maakte. Maar voorlopig is de publicatie van Auschwitz in Gedachtenis de enige referentie.

“Dat het anders kan, bewijst een gelijkaardig getuigenisadres in Keulen, het EL-DE Haus, dat een stroom van bezoekers aantrekt. Het is jammer dat niet minstens één van de kelders, al was het op een Open Monumentendag, toegankelijk kan zijn.”

De situatie waarin het ‘slotkeldersmonument’ verkeert, zegt misschien meer over de eigenaars dan over het ‘historisch oord van memorie’. Slechts vier eigenaars antwoordden op de verzoekbrieven tot toegang, soms zelfs met het excuus dat er geen kelder was.

Een van hen antwoordde: “Het moment is, naar mijn bescheiden mening, rijp om deze tragische geschiedenis te vergeten, aangezien ze historisch gereconstrueerd en naar behoren gedocumenteerd is, en, eveneens omdat wij het publiek geen toegang tot een private eigendom kunnen verschaffen, gelet op de afwezigheid van preventie …” Hoelang nog verbotener Eingang?

De kelders van de Gestapo. Erkenning en bewaring. Onder leiding van Daniel Weyssow. Uitgegeven door vzw Auschwitz in Gedachtenis, 248 blz, 20 euro.