De terugkeer van Ensor naar Brussel

Straks sluit het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van Antwerpen (KMSKA) voor een jarenlange renovatie. Dat geeft de gelegenheid om zijn enorme collectie schilderijen en tekeningen van James Ensor even terug te brengen naar Brussel, naar aanleiding van de 150e verjaardag van de schilder.

New York en Parijs zijn al aan de beurt geweest in het kader van de vieringen rond Ensor (1860-1949), en straks presenteert het Smak in Gent ook nog een tentoonstelling over Ensor en de hedendaagse kunst. In Brussel slaan ING België en het Paleis voor Schone Kunsten (Bozar) de handen in elkaar voor een uitgebreide overzichtstentoonstelling op basis van de internationaal gerenommeerde Ensor-collectie van het KMSKA, aangevuld met een dertigtal schilderijen en tekeningen van publieke en private bruikleengevers uit binnen- en buitenland.

In totaal worden een zestigtal schilderijen, 140 tekeningen en een groot aantal documenten samengebracht. Er worden ook twee nieuwe documentaires over het werk van Ensor getoond. De grote tentoonstelling over de artistieke evolutie van Ensor en over het ontstaansproces van zijn meesterwerken heeft plaats in het ING Cultuurcentrum op het Koningsplein. Complementair daaraan is Ensor, componist en schrijver, te zien in de wandelgangen rond de Henry Le Boeuf-concertzaal in het Paleis voor Schone Kunsten.

Curator en auteur van de tentoonstellingscatalogus is Herwig Todts, de Ensor-kenner die sinds 1984 wetenschappelijk medewerker is van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen. Het KMSKA beschikt over de grootste Ensor-collectie ter wereld. In 1902 kocht het voor het eerst een van zijn schilderijen, honderd jaar later heeft het niet minder dan 37 schilderijen in zijn bezit (waaronder De oestereetsters, Adam en Eva uit het paradijs verjaagd, Geraamten twisten om een gehangene, De verbazing van het masker Wouse, Pest boven, pest onder, pest overal en De intrige. Daarbij ook nog eens meer dan 500 tekeningen en honderden documenten.

Wat was dan de band van de Oostendenaar Ensor met Antwerpen?
Herwig Todts: Die was er niet. Ensor heeft niets met Antwerpen te maken. Ik denk dat men gerust mag zeggen dat de artistieke carrière van Ensor zich heeft afgespeeld in Brussel. Hij is er niet alleen gaan studeren (van 1877 tot 1880 studeerde hij hier aan de academie, mb). Als Ensor schilderde, dan deed hij dat altijd om zijn werk tentoon te stellen, en dat wilde hij altijd doen in Brusselse tentoonstellingzalen bij kunstkringen als La Chrysalide (waar hij in 1881 debuteerde), Les XX, La Libre Esthétique, en later bij Galerie Georges Giroux. Dus hoewel hij in Oostende woonde en werkte, was Brussel zijn artistieke standplaats.

In de negentiende en nog vrij ver in de twintigste eeuw was Brussel ook de culturele hoofdstad van België. Dat beeld is genuanceerderder geworden toen Antwerpen een belangrijkere rol is gaan spelen. En met die ambitie van Antwerpen heeft de interesse voor Ensor te maken. Collectionneurs en kunstliefhebbers van onder meer de kunstkring Kunst van Heden/L'Art Contemporain wilden de moderne kunst in Antwerpen promoten, en Ensor was hun vlaggenschip.

Voor 1900 was Ensor nog een gecontesteerd kunstenaar - niet zo miskend als hij zelf beweerde, maar toch. Na 1900 werd hij populair en succesrijk en sprongen de collectionneurs op zijn werk - ook een beetje bij gebrek aan eigen mensen. Er was nog veel van zijn werk beschikbaar op de markt, waaronder ook heel wat topstukken. Zo kon je in de jaren 1920 spreken van een echte rivaliteit tussen de kunstliefhebbers en musea van Brussel en Antwerpen om de grootste Ensor-collectie te hebben. Als Brussel twee Ensors kocht, dan kocht Antwerpen er vier. Dat was echt heel opvallend.

Dit is niet de eerste overzichtstentoonstelling van Ensor in Brussel. Wat is er bijzonder aan deze expo?
Todts: Bijzonder is dat we de hele collectie van Antwerpen gebruiken om de overgang te tonen van de kunstenaar die aanvankelijk realistische, natuurgetrouwe voorstellingen maakte, zoals De oestereetster, naar de schilder van de groteske, fantastische kunst waarin het masker natuurlijk de hoofdrol speelt. Als we eerlijk zijn moeten we toegeven dat we het moment van die omslag naar het expressionisme niet concreet kunnen aanwijzen in zijn biografie. Maar we kunnen dat wel in zijn werk, en daarom ligt de nadruk daarop en niet op het leven van 'die gekke kunstenaar uit Oostende'.

Het grote voordeel van de collectie van Antwerpen is dat we dat die niet alleen de schilderijen omvat, maart ook de honderden tekeningen die laten zien hoe Ensor zijn werken voorbereidt. Het is alsof we kunnen binnenkijken in de keuken van de kok om te zien welke ingrediënten hij gebruikt en op welke manier hij in de potjes roert. Zijn evolutie naar zijn fantaisistisch expressionisme heeft zich via die tekeningen voltrokken, omdat hij daarmee kon experimenteren. Al tekenend zet hij stappen die hij anders niet zou gezet hebben. Daarom confronteren we in de tentoonstelling consequent de schilderijen met de tekeningen.

Daarnaast is er nog de pendant in het Paleis voor Schone Kunsten die Ensors talent als musicus en schrijver belicht.
Todts: We hebben inderdaad ook veel documenten die aantonen dat Ensor ook bedrijvig was als musicus en als schrijver. Hij legde zich daar vooral op toe toen hij al wat ouder werd, maar is er zijn hele leven mee bezig geweest. Zo heeft hij in 1911 op zijn harmonium het ballet La gamme d'amour gecomponeerd, waarvoor hij ook het libretto schreef en de decors ontwierp. Dat ballet is ook uitgevoerd in verschillende steden, tot in Nederland toe. Een groot musicus was hij niet, want hij kon bijvoorbeeld geen noten lezen, maar hij kende Wagner en Debussy en dat ballet is ook niet zo slecht. Het heeft iets heel onschuldigs, kinderlijks en plezierigs.

Hetzelfde wat betreft de literatuur. Hij is maar tot zijn twintigste naar school gegaan, en kreeg op de academie toch vooral een technische opleiding, maar hij was literair zeer goed onderlegd. Hij heeft veel gelezen en had ook de ambitie om zelf te schrijven. Non-fictie dan vooral: journalistieke stukken en redevoeringen.

data: van 7 oktober 2010 tot 23 oktober 2010
openingsuren: di > zo, 10 > 18.00 (do > 21.00),
inkom: gratis