Expo 'Mondialité' in Villa Empain: pleidooi voor de tussenweg

Met Mondialité stelt de Boghossianstichting de actuele problematiek van globalisering centraal. De expo onderzoekt hoe we wereldwijd in dialoog kunnen gaan met elkaar, met behoud van de lokale culturen én onze eigenheid.

Een dik jaar na de aanstelling van Asad Raza als artistiek directeur pakt de Boghossianstichting uit met Mondialité, een expo waarvoor Raza zijn wereldvermaarde collega Hans Ulrich Obrist - die de Londense Serpentine Galleries als hotspot voor hedendaagse kunst op de kaart zette - uitnodigde. Voor Mondialité werkte het duo rond de ideeën van de Frans-Antilliaanse schrijver Edouard Glissant (1928-2011) die in de twintigste eeuw betrokken was in de internationale debatten rond kosmopolitisme. “Terwijl we het afgelopen jaar aan deze expo hebben gewerkt, werd de thematiek alleen maar relevanter. Want het is niet de eerste keer dat we met globalisatie te maken krijgen – ook ten tijde van het Romeinse Rijk was dat al het geval, maar het is wel de meest extreme en meest gewelddadige keer. Daarom heeft onze maatschappij de ideeën van Glissant broodnodig,” zegt Hans Ulrich Obrist.

“Enerzijds biedt Glissant een uitweg voor de globalisering, en de homogeniserende werking die ze heeft op onze samenleving. Want die uniformiteit resulteert altijd in platitudes. Anderzijds roept de globalisering vaak tegenreacties op, waardoor een gebrek aan tolerantie, isolatie en racisme de kop opsteken. Met de populariteit van figuren als Trump of Erdogan als resultaat. Daarom pleitte Glissant voor een derde tussenweg, waarvoor hij de term mondialité gebruikte,” vertelt Obrist.

Zoals op een eilandengroep
Een metafoor die Glissant graag hanteert om zijn idee te staven is die van de archipel versus het continent. “Terwijl op het continent ideeën over het ontstaan van onze cultuur en traditie vastgeroest en monolithisch zijn, biedt de archipel een veel opener en interessanter samenlevingsmodel. Want elk eiland beschikt over zijn eigen gewoontes en soms zelfs taal, maar tegelijk staan de eilanden in onderlinge relatie tot elkaar én tot bepaalde andere naties waarmee ze een historische band hebben. Daardoor kunnen de collectieve en persoonlijke identiteit er elkaar op een positieve manier beïnvloeden, zonder dat iemand bang moet zijn om de eigen persoonlijkheid te verliezen,” vertelt Asad Raza.

Om dat doel te bereiken schoof Glissant verschillende methodes naar voren. Zo is er het idee van de pensée du tremblement, waarbij Glissant stelt dat we – om een antwoord te kunnen bieden op deze chaotische wereld – twijfel, onzekerheid en ambiguïteit moeten toelaten in onze gedachten. Want in deze chaotische wereld werken de zekerheden van het rationalisme niet meer. “Naar analogie met die gedachte mengen we in de expo verschillende kunstvormen, én laten we verschillende stemmen horen. Daarvoor ontwikkelden we samen met dramaturge Ranjana Leyendecker geluidsfragmenten waarin wij onze mening over de concepten geven, of Glissant aan het woord laten. Als bezoekers een ruimte binnenkomen, activeren ze automatisch de geluidsband,” vertelt Raza.

Een andere centrale idee in de geschriften van Glissant is die van de créolisation. “Créolisation betekent dat er geen gecentraliseerde cultuur is, maar net een mix van culturen. Brussel is hier eigenlijk een mooi voorbeeld van. Misschien moeten we hier starten met deze nieuwe tussenweg,” lacht Obrist. “Bovendien was Glissant resoluut gekant tegen eentalige omgevingen, hij was een absolute voorstander van een multilinguïstische omgeving. Dus ook op dat vlak is Brussel perfect. Daarnaast staat Brussel symbool voor Europa, een nu meer dan ooit essentiële structuur. We mogen onze angst niet laten winnen, maar moeten zowel onze samenhang als onze individualiteit behouden. De wereld heeft een liefdevolle, gemeenschappelijke toekomst nodig.”

Bruggen bouwen
Beginnen doet de expo met enkele boeken uit de persoonlijke collectie van Hans Ulrich Obrist waarin Glissant onder meer zijn archipel tekende, maar ook boeken die hij in samenwerking met andere kunstenaars maakte. “Voor Glissant hingen kunst en literatuur nauw samen. Zo had hij veel kunstenaars-vrienden, rond wier werk hij een museum plande. Hij beschouwde een archief als laboratorium voor nieuwe ideeën. Met werken van onder meer Wifredo Lam en Valerio Adame reconstrueerden we op de eerste verdieping een deel van dat museum, dat er uiteindelijk nooit kwam,” vertelt Obrist. “Maar ook een jonge generatie kunstenaars is geboeid door de theorieën van Glissant. Zo verbeeldt de Amerikaanse kunstenaar Walter Price de ideale, multiculturele samenleving van zijn dromen in zijn schilderijen.”

Met Mondialité brengt de Boghossianstichting dus niet alleen een expo die perfect in de tijdsgeest past, maar ook een die perfect aansluit bij haar eigen doelstelling: bruggen bouwen tussen culturen. Zo wil ze een alternatief bieden voor het gevaar in neolokalisme en neonationalisme te vervallen. Mondialité biedt geen finaal antwoord, maar helpt de bezoeker via kunst, literatuur en poëzie wel nieuwe gedachten te vormen.