Francis Alÿs te gast bij Wiels

Na Luc Tuymans in 2009 pakt Wiels opnieuw uit met een Belgische kunstenaar van wereldformaat. De in Mexico gevestigde Francis Alÿs wordt internationaal beschouwd als een van de belangrijkste kunstenaars van zijn generatie, maar had nog geen solotentoonstelling in zijn geboorteland. Daar komt verandering in met A story of deception, een tentoonstelling die eerder het Londense Tate Modern aandeed en bij Wiels wordt aangevuld met nooit eerder vertoonde werken.

De jonge architect Francis Alÿs (Antwerpen, 1959) trok in 1986 naar Mexico om er mee te werken aan de herstellingswerken in de nasleep van de aardbeving van 1985. Het was in Mexico-Stad, een metropolis die een verpletterende indruk op hem maakte, dat hij zijn roeping vond als kunstenaar.

Alÿs maakt zowel tekeningen, schilderijen, foto's, installaties als video's, maar is vooral bekend door zijn 'passeos' of stadswandelingen. De efemere wandelingen worden vastgelegd in video en foto maar eveneens - wat zeer belangrijk is voor de kunstenaar - in de mondelinge overlevering. De stadswandelingen vormen de kern van zijn oeuvre: "Wandelen, en in het bijzonder dolen, of slenteren, is op zich al - in de snelheidscultuur van onze tijd - een soort van verzet."

De vergelijking met de flaneur gaat echter niet op. Alÿs: "Hij past in een soort van romantiek waar niet veel ruimte voor is in een stad als Mexico City. De stad is te ruw en te grof, en alles lijkt in een onmiddellijk nu te gebeuren. Er is geen tijd voor nostalgie."

Blik op de Zuid-Amerikaanse realiteit
Alÿs' achtergrond in de architectuur en stedenbouw blijkt cruciaal voor zijn artistieke praktijk. In een van zijn vroegere werken, Placing pillows (1990), stak hij tijdens zijn wandelingen kussens in kozijnen van gebroken ruiten van huizen die waren getroffen door aardbevingen. Een poëtisch, beschermend gebaar dat tegelijk getuigt van zijn sociaal engagement en urbanistische bekommernis.

Alÿs' werken zijn op zich vaak eenvoudig maar tegelijk gelaagd. De kunstenaar slaagt erin een politieke boodschap te brengen zonder pamfletachtig of drammerig te worden. Zijn werk behoudt steeds een zekere lichtheid. Het dagelijkse leven in de stad, de sociale interactie en lokale gebruiken, bieden hem een onuitputtelijke bron van inspiratie. Alÿs maakt werk dat - zoals het goede kunst betaamt - zowel lokaal als globaal is. Door zijn rol als buitenstaander heeft hij een pertinente blik ontwikkeld op de Zuid-Amerikaanse, socio-economische realiteit.

Zandduinen verplaatsen als protest
Wat Alÿs zo aantrekt in Mexico is de koppige weerstand tegen de globalisering. In Mexico-Stad is de publieke ruimte nog niet volledig ingenomen door generische shoppingcentra, maar is er nog plaats voor een kleinschalige, informele economie. Dat blijkt onder andere uit zijn diareeks Ambulentes waarin op haast sociologische wijze karren en handelswaren van straatventers worden vastgelegd.

Tegelijk loert de verleiding van het vooruitgangsideaal om de hoek. De door het Westen voorgespiegelde moderniteit is eigenlijk een fata morgana, zoals Alÿs op briljante wijze weergeeft in de 16mm-film A story of deception, Patagonia. Die film verwijst naar de jachtmethodes van de uitgestorven indianen van Patagonia die wekenlang een kudde nandoes volgden tot de dieren stierven van uitputting. De film geeft een horizon weer die dichterbij lijkt te komen maar nooit te bereiken valt. Het is een sociale allegorie voor de bedrieglijke luchtspiegeling van de vooruitgang.

Een van zijn Alÿs' iconische werken Paradox of Praxis 1 is een sociale allegorie. Negen uur lang duwt de kunstenaar een blok ijs - waarmee straatventers hun drankjes koelen - door de straten tot er alleen een plasje water overblijft. Het is een poëtische handeling die zowel een filosofische mijmering vormt over de vergankelijkheid, als een verwijzing naar de vruchteloze inspanningen om te overleven in Zuid- Amerika.

Het werk wordt vaak in één adem vermeld met het - eveneens in Wiels vertoonde - When faith moves mountains. Voor dat project slaagde Alÿs erin om 500 vrijwilligers te mobiliseren om een 500 meter lange zandduin in Lima tien centimeter te verplaatsen. Het is op zich een totaal zinloze handeling, maar dan wel één met een sterke symboolwaarde. Het was een groots gebaar als protest tegen het wanbeleid van dictator Alberto Fujimori in Lima en de daaruit voortvloeiende sociale inertie. Het knappe is dat het werk overleeft door de video en documentatie, terwijl de politieke situatie waarop het geënt is ondertussen grotendeels vergeten is.

Historische scheidingslijn
Als geen ander weet Alÿs de hedendaagse, grootstedelijke conditie te vatten in al haar contradicties. Zo vraagt hij zich af of de notie van vrije handelseconomie wel te verzoenen valt met het aan banden gelegde verkeer van personen. Het werk The loop hekelt die contradictie. Voor het Mexicaans-Amerikaanse kunstfestival InSite besloot Alÿs van Tijuana naar San Diego te reizen zonder de grens tussen Mexico en de VS te overschrijden. Het leidde tot een tocht rond de wereld in 35 dagen.

Ook in Bridge verwijst Alÿs naar het migratiebeleid, dit keer tussen de VS en Cuba. Migranten die op droog land in de VS worden gevat mogen in het land blijven, terwijl degenen die op zee worden onderschept, worden teruggestuurd naar Cuba. Deze wet inspireerde Alÿs om met vissersboten een geïmproviseerde brug te bouwen die de twee landen met elkaar verbindt. Uiteraard konden beide landen niet volledig met elkaar worden verbonden, maar de actie is wel een poëtische poging om de wet te omzeilen. Voor The green line ten slotte wandelt Alÿs met een druipende pot verf langs de Groene Lijn in Jeruzalem als een soort poëtische hertekening van de historische scheidingslijn.

Het oeuvre van Alÿs wordt tentoongesteld in de grootste musea en biënnales ter wereld. Na Wiels reist de tentoonstelling verder naar het MoMA in New York. De kunstenaar blijft stoïcijns bij zijn succes, zoals blijkt uit zijn reactie op de uitnodiging in 2001 om deel te nemen aan de Biënnale van Venetië, het meest prestigieuze en mondaine kunstevenement ter wereld. Alÿs stuurde niet zijn spreekwoordelijke kat maar een paraderende pauw als kritiek op de praalzucht en het narcisme van de kunstwereld. Wereldklasse!

openingsuren: wo > zo, tot 18.00 uur, €2/4/6