Lucas Cranach in honderd werken

Lucas Cranach is een van de illustere oude meesters uit de Duitse schilderkunst die wij nog veel te weinig kennen. De tentoonstelling in het Paleis voor Schone Kunsten is de allereerste die in de Benelux aan zijn gevarieerde werk wordt gewijd.

Wie vooral benieuwd is hoe het werk van Lucas Cranach de Oude (1472-1553) en zijn tijdgenoten hier zal worden onthaald is Guido Messling, de Duitse kunsthistoricus die de tentoonstelling cureerde. Hij merkt dat de buitenlandse interesse voor de meesters uit zijn taalgebied de laatste jaren toeneemt. "Dat het werk van schilders als Cranach in vergelijking met dat van Vlaamse, Hollandse of Italiaanse meesters relatief minder aandacht heeft gekregen, heeft verschillende redenen," verduidelijkt Messling. "De politieke geschiedenis van Duitsland in de vorige eeuw heeft natuurlijk een rol gespeeld. Duitsland heeft ook nooit zoiets gehad als een 'Gouden Eeuw', zoals Vlaanderen en Nederland. In de Duitse kunstgeschiedenis hebben bovendien vooral prenten en tekeningen een belangrijke rol gespeeld - denk alleen maar aan het werk van Albrecht Dürer. Prenten zijn iets minder zichtbaar dan schilderijen.

Zijn we in België misschien ook wat chauvinistisch op dit gebied?
Guido Messling: Dat weet ik niet, maar het valt wel op dat er in de Belgische musea niet zoveel Duitse meesterwerken te zien zijn. In Antwerpen en in de Musea voor Schone Kunsten in Brussel zijn er wel enkele schilderijen van Cranach te vinden, maar dat is het zowat. Van Dürer zit er voor zover ik weet geen enkel werk in Belgische collecties.

Cranach wordt gezien als een vertegenwoordiger van de 'noordelijke renaissance'.
Messling: Renaissance is een problematisch begrip omdat er in het Heilige Roomse Rijk niet echt sprake was van een wedergeboorte, omdat onze gewesten nooit doordrongen zijn geweest van de Romeinse cultuur. Er waren natuurlijk wel verbanden tussen de vijftiende-eeuwse renaissance en de Reformatie een eeuw later. In de zestiende eeuw speelden de beeldende kunsten een belangrijke rol in de ambities van handelssteden als Augsburg en Nürnberg. Het is interessant om te zien hoe Cranach, die schilder was aan het hof van Frederik III van Saksen in het vrij bescheiden stadje Wittenberg in het noordoosten van Duitsland (van waaruit ook Maarten Luther opereerde, mb), een belangrijke rol speelde in het implementeren van een soort renaissance in de beeldende kunsten, die ook politieke weerslag had. Er werden vaak schilders en schilderijen uitgewisseld tussen vorsten en staten. Kunst en politiek waren op die manier diep met elkaar verweven.

Op die manier is Cranach ook in de Nederlanden beland.
Messling: Hij reisde naar Vlaanderen in 1508. Daar heeft hij zeker Antwerpen bezocht en ook het hof van Margaretha van Oostenrijk in Mechelen. Of hij in Brussel is geweest, weten we niet. Zoals we over het algemeen weinig weten over het leven van Cranach, weten we ook weinig over deze reis. We vermoeden wel dat hij in het atelier van Quinten Matsijs moet zijn geweest, en we weten ook dat hij een portret van Karel V heeft geschilderd. Dat portret is verloren gegaan, maar we hebben wel verschillende van zijn andere portretten van Karel V, Margaretha van Oostenrijk en andere hovelingen - zowel schilderijen als houtsneden. Hij schilderde ook grote jachtpartijen waarin de figuur van Karel V geïntegreerd was. In 1547 had hij de keizer trouwens al ontmoet, na diens overwinning op de protestanten en hun leider: de hertog van Saksen, die de patroon van Cranach was. Aan het feit dat Cranach zo hoog werd geacht door een 'tegenstander' als Karel V,
zie je wat voor een belangrijke rol hij in de politieke verhoudingen speelde.

Maar Cranach was niet alleen een hofschilder.
Messling: Zijn portretten van het hof, en van Luther en de Reformatie overheersen een beetje ten onrechte het beeld dat men vandaag van Cranach heeft. Maar hij schilderde erg gevarieerd en was innovatief in zijn thema's. Hij kende de markt goed en had gevoel voor modes en bestsellers. Zo was hij in het noorden een van de eersten die liggende naakten begon te schilderen. Ook het Parisoordeel was een thema dat hij er introduceerde. En zo zijn er nog voorbeelden, want van Cranach is ook uitzonderlijk veel bewaard gebleven. Vandaag kennen we bijna duizend schilderijen van hem of van zijn atelier. Van geen andere zestiende-eeuwse schilder zijn bij mijn weten zoveel schilderijen overgebleven. Hij runde zijn atelier zeer efficiënt. Tot op het einde van zestiende eeuw kreeg zijn zoon Cranach de Jonge nog belangrijke
bestellingen.

Zit er ook variatie in Cranachs stijl?
Messling: Na 1510 ging de typische hofstijl domineren die Cranach zo herkenbaar maakt. Klare contouren, uitgewerkte figuren met vaak gebladerte op de achtergrond. De kwaliteit van het werk uit zijn atelier blijft wel altijd hoog. Maar ook de vroege Cranach, die in Wenen werkte, is interessant. Het tiental schilderijen dat we uit die tijd kennen, toont een heel andere, expressieve Cranach. Een topwerk uit die periode dat in Brussel zal te zien zijn is de Kruisiging van rond 1500, die lang in het Schottenstift (de benedictijnenabdij, mb) in Wenen hing.

Wat krijgen we in Brussel nog allemaal te zien?
Messling: De tentoonstelling is chronologisch opgebouwd. Van Cranach hebben we een honderdtal werken - zo'n vijftig schilderijen, vijftien tekeningen en veertig prenten. Daarbij zit onder meer de Marteldood van de heilige Catharina uit Boedapest: ongetwijfeld een van de briljantste werken die Cranach heeft gemaakt en bovendien slechts zelden publiek te bezichtigen. Ook de triptiek met een portret van de Saksische hertog Georg met de Baard, die sinds haar ontstaan in 1534 in de dom van Meißen hangt, heeft de kapel daar nog maar zelden verlaten. Verschillende prenten zijn unieke stukken, en daarnaast tonen we nog zo'n vijftig werken van meer dan twintig tijdgenoten, zoals Albrecht Dürer, Albrecht Altdorfer, Jörg Breu en Hans Burgkmair, Quinten Matsijs, Bernard van Orley en Francesco Francia.

De wereld van Lucas Cranach
wanneer: 20/10 > 23/1 • di > zo 10 > 18.00 (do > 21.00)
tickets: €8/10