Masereel in Bibliotheca Wittockiana: kroniek van een stijlbreuk

Andere tijden lijken wel te schreeuwen om andere technieken. Dat maakt de expo ‘Van de Grote Oorlog tot de dolle jaren twintig. Frans Masereel in wording (1914-1930)’ in de Bibliotheca Wittockiana alvast duidelijk.

Veel woorden hoeven we niet toe te voegen aan de houtsneden van onze bekende graficus Frans Masereel (Blankenberge 1889, Avignon 1972). Ga ervoor staan in de Bibliotheca Wittockiana en ze zullen wel binnenkomen. Afbeeldingen van twee onthoofde soldaten die hun eigen hoofden wegdragen op een berrie, de uitgelichte verlatenheid van de veroordeelde die wacht op het salvo, de getroffen vrouw in gebombardeerd Londen. Elk beeld lijkt wel een ooggetuigenverslag van een compassievolle of verontwaardigde omstaander. Met het houtsnijmes gaf hij uitdrukking aan de gekwetste ziel. De beknelling komt naar voren in het zwartste zwart.

“Masereel is een van de kunstenaars die er het best in geslaagd is om via zijn kunst de vrede en de vrijheid te verdedigen,” zegt Camilla Pilotto van de Bibliotheca Wittockiana. “Ondanks de censuur (ook in het Duitsland van de jaren 1930 werd Masereel bestempeld als “pacifistische beeldagitator”, ad) aarzelde hij niet om de strijd aan te gaan tegen de gruwelijkheden van de oorlog met als enige wapen zijn artistiek talent. Hij werd ten onrechte gepolitiseerd, terwijl zijn kunst nochtans nooit propaganda of miserabilisme is. Zoals een kroniekschrijver gebruikte hij zijn talent om de realiteit van alledag te tonen en te bekritiseren.”

De Frans Masereel Stiftung uit Saarbrücken gaf de Bibliotheca Wittockiana en de curator Roger Vander Linden carte blanche. Door het chronologische parcours van de expo zie je de kunstenaar samen met de historische gebeurtenissen evolueren: “De kommer en kwel van de oorlog dwongen de jonge Masereel tot een veel expressievere stijl dan zijn academischere werk van voor de oorlog.” Na de periode 1914-1918 geeft een van de sleutelwerken van de expo, het oliefverfschilderij La Fleur, de overgang aan tussen het einde van de oorlog en het begin van de jaren 1920.

Alle kleuren gaan wemelen
Hoe anders wordt het palet van de olieverfschilderijen en aquarellen in de dolle jaren 1920 wanneer weer alle kleuren gaan wemelen. In de tafereeltjes zie je, na de oorlogsellende, de hang naar plezier en vertier, in cafés of binnenskamers. De bevrijdende jazz. Al blijft Masereel de kritische observator en hebben gierigaards dikke buiken en magere honden, gulzigaards vijfdubbele kinnen en loert de eenzaamheid vanuit het raam van verstikkende steden (uit de reeks La Ville, 1925). In een beeld van Brussel komen uit de fabrieksschoorstenen mensen die zich wanhopig aan elkaar vastklampen. De werken uit de jaren 1920-1930 sluiten af met een doek uit 1930, Femme en bleu sur les dunes, met bezorgde blik, dat weer een heel andere periode van onze geschiedenis inluidt.

Illustrator
De tentoonstelling laat niet alleen de graveur Masereel zien, maar ook de minder gekende schilder en tekenaar. “Als illustrator stelde hij zich ten dienste van het werk, van Emile Verhaeren (Quinze poèmes), Henri Guilbeaux (Du champs des horreurs) of van de pacifist Romain Rolland (Jean Christophe) die zijn geestelijke leider was. In boeken getuigen meerdere opdrachten aan het adres van Stefan Zweig van de vriendschapsbanden tussen hen. Een van de blikvangers op de tentoonstelling is de – om het met de woorden van Zweig te zeggen – ‘roman zonder woorden’ Les morts parlent (1917), met handgeschreven opmerkingen van de artiest zoals: “Ce n’est pas avec ton fusil que tu feras changer les choses mon fils… mais avec ton cœur.”

Voor de Zwitserse pacifistische krant La Feuille begaf Masereel zich elke avond naar de redactie om de actualiteit te doorlopen en een zinkgravure te creëren die de volgende dag in de krant stond.” In 1915 was hij naar Genève in het neutrale Zwitserland gevlucht waar hij als onbezoldigd vertaler voor het Rode Kruis maar al te goed het leed onder ogen kreeg.

Expo tot 1 maart 2015, Bibliotheca Wittockiana – Museum van de Boekband en de Boekkunst, Bemelstraat 23, 1150 Brussel,
02-770.53.33, www.wittockiana.org, info@wittockiana.org