Overzichtstentoonstelling Jean Brusselmans in Oostende

Jean Brusselmans (1884-1953) was een Brusselse schilder die in het midden van zijn carrière naar Dilbeek verhuisde. Maar voor zijn eerste overzichtstentoonstelling sinds dertig jaar moet u naar Oostende, waar Mu.ZEE (het voormalige PMMK) zijn eigenzinnige werk toont.

H oewel zijn grootouders van de Kempen afkomstig waren, groeide Jean Brusselmans op in Brussel, waar zijn ouders een kleermakersatelier openhielden. Zelf ging hij op zijn veertiende aan de slag als leerling-steendrukker, maar ondertussen volgde hij ook lessen aan de Brusselse Academie.

In Brussel maakte Brusselmans ook kennis met het werk van de Vlaamse meesters en met dat van de Franse impressionisten. De Brabantse fauvisten en Edgar Tytgat leerde hij dan weer persoonlijk kennen, terwijl hij met studiegenoot Rik Wouters een atelier deelde. Toch waren al die invloeden van beperkt belang. Zelfs in de brede categorie van de Vlaamse expressionisten paste Brusselmans niet. Zijn werk was daarvoor duidelijk te beheerst en te mathematisch. En hoewel hij vaak dezelfde onderwerpen schilderde, puur om de vorm en de compositie, was ook de stap naar de abstractie er één te ver. Dikke, trefzekere verfstreken of onafgewerkte vormexperimenten, frivole kleuren of inktzwarte taferelen: Brusselmans was zijn eigen genre. Zijn aanzien was te vergelijken met dat van Constant Permeke, maar onderling onderhielden zij een gezonde vete. Voor die eigenzinnigheid betaalde Brusselmans wel een prijs. De man die geridderd werd in de Leopoldsorde, verkocht vanaf zijn eerste groepstentoonstelling in 1912 bij Georges Giroux tot zijn individuele tentoonstellingen in het Paleis voor Schone Kunsten in 1937 en 1952 nauwelijks wat.

Geconstrueerd landschap
Jean Brusselmans verhuisde vaak en had onder meer in Ukkel en Oudergem gewoond, voor hij in 1924 definitief naar het landelijke Koudenaerde in Dilbeek verhuisde. Curatoren Koenraad Dedobbeleer en Philip Van den Bossche laten hun overzicht met ongeveer vijftig doeken op dat moment beginnen. De werken werden opgesteld volgens genre: landschappen, portretten, stillevens en marines (want Brusselmans kwam zelf ook geregeld in Oostende, waar hij Léon Spilliaert en James Ensor ontmoette).

Aan de Brusselse Academie had Brusselmans als jongeling ooit een prijs voor landschapsschilderen behaald. Misschien is dat ook zijn sterkste kant gebleven. Al in zijn vroegste werken zie je dat hij het landschap naar zijn hand zet. Hij zet de geometrische vormen erin aan en past de flora en de menselijke figuren in het geschematiseerde geheel. Die handelswijze strookte ook met hoe hij als stadsmens naar het Brabantse landschap keek. Het was geen pure natuur, maar bewerkt, en dus cultuur: "Het Brabantse landschap (zou) zijn onvergelijkbare schoonheid niet bezitten zonder de arbeid en de volharding van deze onbehouwen mensen. De smaakvol geschikte bosjes, de verzorgde moestuinen, de zo symmetrisch aangelegde korenvelden... alles is de vrucht van hun lange en geduldige arbeid."

Vanuit zijn atelier in Dilbeek schilderde Brusselmans doorheen de jaren enkele reeksen van steeds weer hetzelfde landschap. In Landschap (1930), Tuinen (1934), en Landschap te Dilbeek (1936) is de blinde muur van een half vrijstaand rijhuis een bijna abstract vlak in een figuratief geheel. Nog mooier zijn de opeenvolgende winterlandschappen waarmee hij Bruegel op zijn geheel eigen manier naar de kroon steekt. Maar het strafste voorbeeld van Brusselmans' werkwijze om de bestaande werkelijkheid telkens weer te reconstrueren tot een nieuw samengesteld landschap, is wellicht de reeks stadsgezichten die duidelijk een Brusselse achtergrond hebben. Weerkerend thema is zijn jeugdherinnering aan een voetgangersbrug over het Kanaal in Anderlecht, een van de soort die je vandaag nog aan de Mariemontkaai aantreft. Aan dat geïndustrialiseerde decor worden de 'oude' torens van Sint-Goedele, het stadhuis en het Justitiepaleis toegevoegd, maar de uitwerking van dat gegeven tot respectievelijk Werklieden aan het kanaal (1920), Het bad van de vagebonden (1936), of De brug (1949) wordt alsmaar bevreemdender.

Nature morte
In wezen verschillen de landschappen ook helemaal niet zoveel van de stillevens met fruitschalen, schelpen of olielampen. Het zijn oefeningen in vormgeving en compositie, met als krachtige meerwaarde dat de geometrie bij Brusselmans juist de menselijkheid in de hand werkt. Symboliek is van minder belang. Al verraadt een schilderij als Nature morte au hareng (oliekan, olielamp, zak aardappelen en een haring) wel een soort van zwarte humor. Want lichtheid en humor ontwaar je óók in het werk van deze klaarblijkelijk door orde en evenwicht geobsedeerde man, die zichzelf neerzette in strenge robuuste zelfportretten. Volgens intimi was Brusselmans in de omgang een humorist die geliefd was om zijn conversatie (hij sprak doorgaans Frans). Je stelt je er een stijfkoppige Brusselaar bij voor: ernstig en onverstoord in zijn missie, maar signerend met een handtekening waar Brusselse zwans in doorschemert.

Toch is het geenszins evident dat Brusselmans is blijven schilderen, want veel geld leverde dat niet op. Brusselmans heeft ook lang reclamepanelen geschilderd onder de naam Rody. Hij kreeg hier en daar opdrachten voor het theater, bijvoorbeeld voor de decors van Erwartung van Arnold Schönberg in het PSK of Lucifer van Joost van den Vondel voor de Hoogdagen van de Vlaamse Letteren te Brussel. Voor de wereldtentoonstelling van 1935 maakte hij de modieuze muurschildering Strandzicht met baadsters. Zijn vrouw borduurde voor extra centen, maar toch werd op een gegeven moment de stroom afgesloten, moest de piano verkocht worden, en stierf Marie-Léonie in 1943 aan de gevolgen van de ontberingen. Van die ontberingen is het schilderij Zolderkamer 1 uit 1938 een van de meest indringende getuigen. In die kamer zonder franje sombert Brusselmans' vrouw op blote voeten, naast een olielamp die niet brandt, een kruik die een schim lijkt en een homp brood die er misschien iets te smakelijk uitziet om waar te zijn.

------------------

Jean Brusselmans, tot 4 september, van dinsdag tot zondag van 10u tot 18u in Mu.ZEE, Romestraat 11, Oostende, 059-50.81.18, www.muzee.be.
Eind juni verschijnt een nieuwe publicatie over het werk van Brusselmans