Danis Tanovic over zijn nieuwe film Cirkus Columbia

De films van Danis Tanovic gaan over de oorlog. Hoe kan het ook anders? De regisseur van No man’s land was erbij toen de oorlog in 1992 Bosnië-Herzegovina bereikte en rende naar het front. In zijn nieuwste film keert hij terug naar die laatste dagen van vrede, de laatste keer dat de hemel blauw was.

Danis Tanovic werkte als cameraman voor het Bosnische leger aan het front bij Sarajevo. Na twee jaren wegduiken voor Servische mortieren vluchtte hij in 1994 naar Brussel. Hij pikt er het vierde jaar aan de filmschool INSAS mee.

In 2001 verblufte hij met No man's land. De gewaagde maar geslaagde anti-oorlogssatire over een Bosniër en een Serviër die vastzitten in een niemandsland tussen de vijandelijke linies, werd bedolven onder de prijzen. Om er twee te noemen: Oscar voor beste buitenlandse film en beste scenario in Cannes. De gevolgen van oorlog liet Tanovic in 2009 aan bod komen in Eyes of war met Colin Farrell als cynische en roekeloze fotograaf. Cirkus Columbia gaat over de dagen net voor de oorlog uitbreekt in een Bosnisch dorp. Tijdens, voor, na... dit moet een drieluik zijn.

Een vraagje om op te warmen. Ik zag u daarnet druk in de weer met zo'n hoogtechnologische telefoon. Boeien technische snufjes u? Is die interesse onontbeerlijk voor een filmregisseur?
Danis Tanovic: Pfff... onontbeerlijk? Wat blijft er over als we ons beperken tot de dingen die écht nodig zijn? Eten, slapen, water drinken? Gun een boy zijn toy als hij daar plezier aan beleeft. Je moet van het leven genieten. Ik hou van machines, auto's, motoren, technologie. Misschien omdat ik naar een technische school geweest ben. Ik bouw graag. Mijn vrouw is zeer goed in binneninrichting.

We hebben net een oud appartement in Sarajevo onder handen genomen. Dat is een dure hobby van ons.

Dit beroep past me als gegoten. Draaien, monteren, het geluid, het licht, de muziek: ik moei me overal mee. Bovendien vertel ik graag verhalen en leer ik graag bij.

Wat heeft u van Cirkus Columbia geleerd?
Tanovic: Ik denk niet aan iets specifieks. Het leven maakt dat je elke dag wel iets leert. Voor Cirkus Columbia trok ik naar een dorp waar ik nooit eerder voet had gezet. De Bosnische bevolking is er destijds uitgeroeid en verdreven door de Kroaten. Ik heb daar nieuwe vrienden gemaakt. Ik ontdekte drie mooie rivieren. Met de nieuwe camera had ik nooit eerder gefilmd. Zo is er altijd wat.

Ik heb de waarheid niet in pacht. Ik heb eerder vragen voor je dan antwoorden. Bij voorkeur vragen waar ik zelf het antwoord ook niet op ken. Vragen stellen is een vorm van vrijheid. Er zijn samenlevingen waar je niets in vraag mag stellen. Ik vertel hoe ik de dingen zie en ik heb geen schrik om fouten te maken. Ik wéét dat ik er ga maken. Ik ben God niet.

Waarom wilt u het hebben over de blauwe hemel die voorafgaat aan de oorlog?
Tanovic: Omdat er zelden over dit moment gepraat wordt. Ik ken geen films over de dag dat de oorlog uitbreekt. Al heb ik Cirkus Columbia niet gemaakt om de eerste zijn maar omdat ik het meegemaakt heb. De hemel was blauw die dag. En sindsdien is er nooit nog een blauwe hemel geweest. Want zelfs als de hemel nu blauw is, speur je naar de wolken. Vroeger was het omgekeerd: hoe veel zwarte wolken er ook waren, we zagen dat stukje blauw.

Ik heb Apocalypse now drie keer gezien: voor, tijdens en na de oorlog. Dat waren drie verschillende films. Voor de oorlog keek ik naar de wapens en zo. Nadien was ik meer vatbaar voor de filosofie van de oorlog, die vervat zit in het einde. Je beleeft een vlucht nu eenmaal anders als je al eens het geweld hebt meegemaakt waarmee de wind op een vliegtuig kan inbeuken. Dan besef je dat er drie kilometer gaapt tussen de blikken doos en de grond.

U bedoelt?
Tanovic: We veranderen als we oorlog meemaken. Je bekijkt het leven niet meer door dezelfde bril. Je denkt anders over mensen, relaties en macht. Je beseft dat veel fantastische concepten niet werken.

Welke concepten hebben gefaald?
Tanovic: De Verenigde Naties. Het Verdrag voor de Rechten van de Mens. Iedereen is gelijk maar de ene is meer gelijk dan de andere. Dat is de boodschap van onze wereld. Je zult op dit moment maar een Libanees wezen die aanspoelt in Italië. Ik denk niet dat je je de gelijke gaat voelen van de Italianen.

Hoe moet het na die bittere vaststelling verder?
Tanovic: Vragen stellen. Vooruitgang proberen te boeken. Ik ben niet wanhopig. Ik zou geen vijf kinderen hebben als ik alles zwart zag. It's good to be alive. Als ik moet kiezen tussen bestaan of niet bestaan, dan wint het leven. Er is de liefde, vriendschap, bijleren en al die andere dingen die iets waard zijn. We proberen de wereld te verbeteren en als ouder probeer je dat met eens zoveel kracht want je laat in de wereld iets achter dat nog veel belangrijker is dan jijzelf.

Kinderen op de wereld zetten is een antwoord.
Tanovic: Het is een antwoord. Al heb ik tijdens de oorlog wel geleerd dat er geen waarheden bestaan. Waarheid en objectiviteit zijn verzinsels. Ken je mijn lievelingsfilm, Portraits d'artistes pendant la guerre? Op een dag kom ik terug van de frontlinie en loop binnen in het atelier van mijn vriend. Hij was bij kaarslicht een winterlandschap in Sarajevo aan het schilderen terwijl buiten de oorlog bulderde. "Wat moet ik anders doen? Ik ben een artiest, het leger betekent binnen de kortste keren mijn dood," verdedigt hij zich. Schilderen terwijl de obussen je stad vernietigen, ik liep razend kwaad weg. Maar tegen het ochtendgloren vroeg ik me af of ik niet de dwaas was. Ik ben teruggekeerd en heb hem gefilmd.

Een paar dagen later ontmoette ik een bevriende fotograaf. Hij was zich aan het verwarmen. Het vuur was aangestoken met foto's. "Ik heb kou en die foto's dienen nergens voor. Ik weet niet eens of ik straks nog leef. Men zei dat er na Auschwitz geen poëzie meer mogelijk was, wel na Sarajevo is er geen kunst meer mogelijk," verdedigde hij zich. Ik heb hem gefilmd. Een bevriende beeldhouwer aan het front zei: "Ik ben een artiest en een soldaat. De ene creëert, de andere vernietigt." Hij citeerdeThe third man: "In Italy, for thirty years under the Borgias, they had warfare, terror, murder, bloodshed, but they produced Michaelangelo - Leonardo Da Vinci, and the Renaissance...In Switzerland, they had brotherly love. They had five hundred years of democracy and peace, and what did that produce? The cuckoo clock."

Zo vond ik twaalf kunstenaars-soldaten. Allen hadden ze een andere mening en houding. Wie had gelijk? Ik weet vandaag dat ieder gelijk had vanuit zijn standpunt omdat ze allen eerlijk waren ten opzichte van zichzelf.

Er is geen absolute waarheid maar met dat inzicht kunnen we toch verder?
Tanovic: Dat zal wel. Ik ben heus geen nihilist. Ik ben constructief. Mijn ervaring is zeer negatief maar ik probeer er iets positiefs mee te doen. Maar ik begrijp de mensen wel die zich onder hun bed verstoppen en de wereld verschrikkelijk vinden. Ik begrijp de mensen die de pijn niet langer verdragen en zelfmoord overwegen. Iedereen heeft zijn limieten. Ik ben zoals ik ben door alles wat ik heb meegemaakt. Op het einde heb ik veel geluk gehad. Het heeft niet veel gescheeld of ik kreeg een kogel of botste zelf tegen mijn grens.

Vandaag is voor mij de held niet degene die naar de wapens grijpt maar de man die vrede probeert te stichten, die zich ter plaatse begeeft en bruggen probeert te bouwen. Dat is mijn visie op de wereld. Dat is niet de enig mogelijk visie.