Illégal van Olivier Masset-Depasse: 'Illegaal is het systeem'

Met een urgente film die de emoties niet schuwt laken regisseur Olivier Masset-Depasse en zijn muze Anne Coesens de manier waarop België mensen zonder papieren behandelt: als gevangenen die manu militari het land moeten worden uitgezet. Dat smeekt om een debat en dat gaat Coesens niet uit de weg.

Illégal heet de film die in wereldpremière ging tijdens de Quinzaine des réalistateurs in Cannes en ondertussen aan vele landen verkocht is. Maar wees gerust, Olivier Masset-Depasse behoort niet tot het slag volk dat mensen illegaal noemt. De titel slaat op het systeem dat onschuldige mensen opsluit en hardhandig het land uitzet. Zijn vrouw Anne Coesens schittert in de hoofdrol. Ze is de Wit-Russische Tania die al jaren clandestien in Brussel woont maar op een dag opgepakt wordt en in een gevangenis terechtkomt die als twee druppels water lijkt op het beruchte gesloten centrum 127bis in Steenokkerzeel. Ze is vastbesloten haar zoon Ivan niet te verraden maar de maanden in het centrum zijn een hel. De mensen die hier niet welkom zijn, krijgen een onmenselijke behandeling met als gruwelijk dieptepunt de gedwongen uitzetting waarbij de politie gewelddadige, levensgevaarlijke methoden gebruikt.

Hoe dicht leunt de film bij de realiteit aan?
Anne Coesens: Olivier (Masset-Depasse) heeft zich zeer goed voorbereid en zeer goed omringd. Met name de hulp van Le Soir-journalist Hugues Dorzée en Pierre-Arnaud Perrouty, jurist bij de Liga voor Mensenrechten, was van onschatbare waarde. Het blijft wel een speelfilm van anderhalf uur: het was soms nodig om iets samen te vatten of om jezelf wat vrijheid te gunnen. Maar dan gaat het over details. In de film zie je dat ze twee mensen tegelijk op het vliegtuig willen zetten. In werkelijkheid zetten ze nooit meer dan één iemand tegelijk uit.
Ik heb geaarzeld om de rol te aanvaarden. Het leek me juister om de rol aan een Russische vrouw zonder papieren te geven of aan een Russische actrice. Maar Olivier kan goed argumenteren waarom hij een niet-Russische actrice wou. Hij maakt geen documentaires maar speelfilms. Hij wou geen Afrikaanse of Pakistaanse vrouw omdat hij het de toeschouwer zo makkelijk mogelijk wil maken om zich met haar te identificeren. Hij wou een blanke Russin, gespeeld door een Belgische actrice. Het doet ons ook beseffen dat in een ander tijdperk, in een ander land wij misschien zelf het slachtoffer zouden kunnen zijn.

Wat wist u van Russische moeders die clandestien in Brussel leven?
Coesens: Hoe is het om tien jaar clandestien te leven? Wat gebeurde er in Rusland? Wat gebeurt er in die gesloten centra? Niets wist ik. Gelukkig had ik de Russische regisseur Yulia Zimina en de Wit-Russische actrice Larissa Cholomova. Zij hebben me hun verhaal gegeven en dat van hun familie. Ze hielpen met de voorbereiding, ze stonden me tijdens de opnames bij. Ze stonden in voor de vertalingen. Ze hebben me met de klank van het Russisch vertrouwd gemaakt. Ik dank alles aan die twee bijzonder genereuze vrouwen. Samen hebben we het personage Tania een verleden gegeven en geloof me: een terugkeer naar Rusland is uit-ge-slo-ten. Ze riskeert haar leven én dat van haar zoon.

De film legt toch helemaal niet uit waarom Tania Rusland ontvlucht is?
Coesens: We hebben lang met de vraag geworsteld of we moesten uitleggen waarom Tania hier is. Uiteindelijk hebben we ervoor gekozen om daar niets over te zeggen. We willen het spel van 'de vijand' niet spelen. We willen niet dat de toeschouwer de asielzoekers bewust of onbewust zit te beoordelen: hebben ze voldoende goede redenen om zich hier te vestigen? Daar gaat het niet over. Ik stel me daar ook veel vragen bij. Vanaf wanneer heeft iemand voldoende 'bewijzen'? Wie komt het toe om daarover te oordelen? Wij redeneren: als die mensen hier zijn, dan is het omdat ze geen andere keuze hadden. Je streek moeten verlaten, na een gevaarlijke lijdensweg in België belanden en hier clandestien moeten leven, dat doe je niet voor je plezier. Die mensen moeten zich daar niet voor verantwoorden.
Maar om het personage te doorgronden was het natuurlijk wél nodig om haar achtergrond te kennen. Tania is jong getrouwd. De onwaarschijnlijke economische crisis van 1992, 1993 verplicht haar man om voor een minimumloon deel te nemen aan de eerste Tsjetsjeense oorlog. Hij komt terug als een beschadigde, agressieve man die zijn zoon slaat. Ze is vervolgens een van de echtgenotes en moeders die fel protesteren tegen de tweede Tsjetsjeense oorlog. Dat politieke engagement komt haar op doodsbedreigingen te staan.

Schrok u van wat u allemaal te horen kreeg?
Coesens: Ik heb niet de ziel van een militant. Deze film heeft me de ogen geopend. Je hoort wel praten over de gesloten centra maar ik was niet voorbereid op wat ik allemaal ontdekt heb. Eigenlijk wist ik zelfs meer over Sangatte (nabij Calais, nr) dan over het gesloten centrum 127bis in Steenokkerzeel. We hebben het centrum meerdere keren bezocht. Ik heb niet de indruk dat de mensen uit mijn omgeving weten hoe hard zo'n gesloten centrum op een gevangenis lijkt. We sluiten er mensen op die geen misdaad begaan hebben. We sluiten er kinderen op. Een elektroshock was de veroordeling die België opliep in de zaak van de kleine Tonga. Een vijfjarig Congolees kind is vijf maanden zonder moeder opgesloten in een gesloten centrum. Ze hebben haar op een vliegtuig gezet met de belofte dat ze haar moeder in Canada zou vervoegen maar hebben haar in Congo gedropt.

U speelt ook in het debuut van Masset-Depasse de hoofdrol en in zijn kortfilms. Waarom werkt u zo graag met hem samen?
Coesens: Ik leerde Olivier kennen op de set van de kortfilm waarmee hij afstudeerde aan het IAD. De magie was er meteen. Hij biedt me personages aan die niemand anders me aanbiedt: complexe vrouwen die ergens voor vechten.
Ondertussen vertrouwen we elkaar blindelings en dat is kostbaar. Ik durf risico's te nemen, ik durf me belachelijk te maken. Hij zal me nooit verraden. Olivier repeteert graag en hij werkt zich te pletter, dat zie je niet vaak. Hij geeft nooit op, desnoods herbegint hij vijftig keer. Als ik slecht bezig ben, durft hij het meteen te signaleren. En dan is er nog zijn manier van filmen! Hij doet er alles net iets beter uitzien. Met het licht, het kader, de montage maakt hij al wat ik kon geven nog beter.

zalen: Arenberg, UGC Gulden Vlies