Route Irish: ‘Irak zit in het hoofd van “onze jongens”’

Of het nu voor de voetbalkomedie Looking for Eric is, Gouden Palm The wind that shakes the barley of het romantische Ae fond kiss... sinds Carla's song (1996) vertrouwt de strijdlustige Ken Loach op de scenario’s van de Schot Paul Laverty. Met de politieke thriller Route Irish schreeuwt het onafscheidelijke duo zijn verontwaardiging uit over de privatisering van de oorlog in Irak en waarschuwt het voor dolgedraaide ex-soldaten. “Mijn bloed kookt,” zegt Laverty.

Ken Loach en Paul Laverty slaan wel erg hard terug na het grappige, lichtvoetige Looking for Eric met de Franse voetballer Eric Cantona in een hoofdrol. Route Irish is het bittere verhaal van Fergus, een voormalige elitesoldaat die poen schept door als 'veiligheidsondernemer' te werken voor bedrijven die in Irak actief zijn. Hij kan het niet verkroppen dat zijn boezemvriend Frankie het leven liet op Route Irish, de gevaarlijkste weg ter wereld, en stelt zijn eigen onderzoek in. De figuur staat Loach en Laverty toe enkele afgrijselijke facetten en gevolgen te detailleren van de oorlog in Irak. Die mogen we naar de achtergrond verdrongen hebben, we zijn er nog niet vanaf.

Route Irishis niet de eerste film over Irak. Welke gebeurtenis overtuigde u en Loach om zelf een film te maken?
Paul Laverty:Irak is de grootste tragedie in mijn leven. Men staat er zelden bij stil maar we spreken over een miljoen doden, voornamelijk burgers, en een veelvoud aan gewonden en getraumatiseerde mensen. We kunnen ons weinig voorstellen bij zo'n massa. 21 maart 2003 kocht ik in Spanje een exemplaar van El Mundo. Op de voorpagina van de krant stond een klein meisje: haar benen waren kapot en ze lag in de armen van haar grootvader. Het was moeilijk om te zeggen of ze nog leefde of niet. De foto was verschrikkelijk schokkend. Dat is het ware gelaat van oorlog. Oorlog is de massieve, systematische vernieling van mensenlevens, voornamelijk burgers.

Bovendien is de idiotie verbijsterend. Zelfs voor de rechterzijde is de oorlog in Irak uitgedraaid op een ramp. Men heeft er niets mee bereikt. Iran is sterker dan ooit. Al Qaeda stelde haast niets meer voor, maar staat nu weer op de kaart. In Irak waren ze vroeger niet actief, nu wel. Zelfs als je niet denkt aan de menselijke tragedie en de bittere ellende was de oorlog in Irak een fucking onvoorstelbaar idiote zet. En in plaats van de mensen achter de oorlog te straffen, geven we ze een pluim. Tony Blair benoemen als vredesgezant voor het Midden-Oosten? Obscener kan niet!

Waarom plaatsen jullie de aannemer centraal, de ex-soldaat die in Irak het vuile werk doet voor privébedrijven?
Laverty: Het kwam eropaan een geschikte invalshoek te vinden voor de film. Hoe meer ex-soldaten ik interviewde, hoe meer ik inzag dat deze oorlog geprivatiseerd is. De aannemers hebben de plaats ingenomen van soldaten. Maar aan wie moeten zij verantwoording afleggen? Niet aan het parlement of aan het ministerie van Defensie, maar aan bestuurders en aandeelhouders. Alleen de bedrijven profiteren van de oorlog. De aandelen van Halliburton zijn met 250 procent gestegen. David Lesar, CEO van Halliburton in navolging van Dick Cheney, verdiende in 2004 net geen 43 miljoen dollar.

Als soldaat word je niet rijk. Door terug te keren naar Irak en als 'veiligheidsondernemer' voor die bedrijven te werken, hopen velen op korte tijd veel geld te verdienen. Het gaat voornamelijk om jongens uit de lagere sociale klasse.

Maar ze betalen een vreselijke prijs voor dat snelle geld.
Laverty: Precies. Ze spelen met hun leven. Sommigen worden rijk. Anderen raken zwaar gekwetst en zijn verminkt voor de rest van hun leven. Sommigen sterven, en er is niemand die erom maalt want het zijn toch geen soldaten. Van hun dood hebben de politici geen last. De aannemers zijn een vat vol contradicties. Ze hebben vreselijke dingen gedaan, vreselijke dingen worden hen aangedaan. Ik heb verscheidene aannemers ontmoet en daar zijn heel wat deugdelijke, solide kerels bij. Maar ik stootte ook op cowboys en getuigenissen over cowboys. Na de verovering van Irak lag de macht bij de Coalition Provisional Authority, geleid door Paul Bremer. Met Order 17 gaven ze alle aannemers immuniteit: van de lokale Irakese wetgeving moesten ze zich niets aantrekken. Toen de Coalition Provisional Authority ermee ophield, werd Order 17 opgedrongen aan het parlement van Irak. Tot eind 2009 konden aannemers in Irak ongestraft doen wat ze wilden.

En dan is er nog het posttraumatische stressstoornis (PTSS). Ik kwam een verpleegster tegen die al jaren werkt met getraumatiseerde soldaten. Norma vertelde dat de meesten rouwen om wie ze ooit waren. Ze wilden dat ze konden terugkeren in de tijd en weer zoals vroeger zijn. Zware depressies zijn schering en inslag. PTSS manifesteert zich meestal pas jaren later. Groot-Brittannië mag zich de volgende jaren verwachten aan een vloedgolf van mensen die in Irak geweest zijn en vanbinnen vernietigd zijn.Irak zit in het hoofd van 'onze jongens'.

U hebt ervaring met oorlogsgruwel. In de jaren 1980 was u als advocaat en mensenrechtenactivist actief in Nicaragua. Dacht u daar nu aan terug?
Laverty: Goeie vraag, want er is inderdaad een verband. In Nicaragua zag ik met eigen ogen hoe systematische terreur werd gebruikt om de burgerbevolking te destabiliseren. De contra's hadden het gemunt op leraars, dokters, verpleegkundigen, boeren en iedereen die ze associeerden met de regering van de sandinisten. Ik sprak met mensen die hun kinderen zagen ontvoerd worden, gemarteld en vermoord. Ik sprak met een ex-contra die mensen verminkt had. De jongen was een wrak. Ook zijn leven was verwoest. Daar had ik tevoren nooit bij stilgestaan: ook de mensen die het vuile werk doen, zijn vaak zwaar getraumatiseerd. Maar ik wijk af. De contra's waren opgeleid door de CIA. Een deel van de Amerikanen die achter dat idee stonden, zijn ook degene die de oorlog in Irak steunden: de neocons uit de entourage van toenmalig president Bush. Dat doet mijn bloed koken.

Route Irish brengt ook waterboarding opnieuw ter sprake.
Laverty: Colin Powell, zogezegd een groot staatsman, minister van Justitie Ashcroft, CIA-directeur Tenet, Dick Cheney, Condoleezza Rice, de top van Amerika heeft zich ingespannen om waterboarding te legaliseren. Iedereen weet dat het geen ondervragingstechniek is maar een foltertechniek. Een professionele ondervrager bevestigde tijdens mijn onderzoek dat folteren contraproductief is. Wie gefolterd wordt, zegt eender wat om het folteren te doen stoppen. Met die informatie ben je niets. Je moet het vertrouwen proberen te winnen en onderhandelen.

Een slotvraag om niet helemaal gedeprimeerd te raken: wat kunt u vertellen over twintig jaar samenwerken met Ken Loach?
Laverty: Dit is onze negende langspeelfilm. Dat zegt toch alles. Er wordt minder geïmproviseerd dan men denkt. Ik schat dat negentig procent van de film is terug te vinden in het scenario. Er zijn zoveel interessante verhalen te vertellen. Waarom dit en niet een ander? De vonk moet bij mij overslaan én bij Ken Loach. Hij is genereus maar ook heel veeleisend. Wij zijn onze strengste critici. We vragen ons voortdurend af of dit echt het beste verhaal is dat we kunnen vertellen? Zekerheden zijn er niet. Film is delicaat groepswerk. Onderschat bijvoorbeeld de verdienste niet van producer Rebecca O'Brien. Wij proberen als team gedisciplineerd en creatief te zijn, maar ook de verbeelding en de gevoeligheid van het publiek zijn doorslaggevende factoren. Zonder chemie met de kijker staan we nergens.

Scenario's uitwerken vind ik heerlijk. Als iemand de hypotheek afbetaalt en mijn kinderen voedt, wil ik gerust gratis werken. Vroeger was ik advocaat. Mijn gouden regel in het leven is dat ik wil uitkijken naar de maandag. Ik heb het geluk dat ik zo'n werk gevonden heb.