Tran Anh Hung verfilmt de melancholie van Murakami

Een verfilming van Norwegian wood? Meer dan één lezer van het hoogst verslavende prachtboek waarmee Haruki Murakami internationaal doorbrak zal bij dat idee gerild hebben. De plot is te doen, maar hoe vertaal je de opwindende, bevreemdende sfeer? Tran Anh Hung nam de handschoen op. “Ik luisterde gewoon naar de muziek in mij.”

Kent u Tran Anh Hung nog? In de jaren 1990 was deze Frans-Vietnamese regisseur de oogappel van de cinefielen dankzij zinnenprikkelende, tintelende films als Cyclo en The scent of green papaya. Hem durfde Haruki Murakami wel de verfilming toevertrouwen van het razend populaire Norwegian wood. Terwijl het spook van de revolutie in 1969 door de universiteitscampus in Tokio waart, maakt de stille, serieuze student Watanabe een enorme persoonlijke omwenteling mee. Hij wordt verliefd op de mysterieuze Naoko maar die is na de dood van een gemeenschappelijke vriend voorgoed iets wezenlijks kwijtgeraakt. Watanabe wil haar redden, ook al betekent dit dat hij zich moet afsluiten van de liefde van de knappe, zelfbewuste Midori.

Eerlijk zeggen, was u bang toen u Murakami het eindresultaat liet zien?
Tran Anh Hung: Ik had geen schrik. Waarom zou ik ook? Ik weet wat ik gedaan heb. Cinematografisch is de film geslaagd. Murakami herkende zijn kind. Dat was wel belangrijk.

Waarin schuilt volgens u de magie van het boek?
Tran: Murakami bewerkstelligt een ongelofelijke intimiteit met de lezer. Ik weet niet hoe het mysterieuze mechanisme werkt, maar hij ontvouwt de ziel opnieuw en opnieuw. Telkens als je denkt dat hij onmogelijk nog dieper kan graven, legt hij nog een laag bloot. Je krijgt de indruk dat het boek jou ontdekt.

De roman én de film zijn doordesemd van melancholie. Op een bepaald moment in ons leven komen we tot de vaststelling dat we voorgoed iets kwijt zijn. Iets wat we hadden moeten beleven toen we twintig waren. Maar we lieten de kans aan ons voorbijgaan en nooit zal zich nog een nieuwe aanbieden. Die vaststelling leidt tot verschrikkelijke gevoelens van spijt en diepe melancholie. Dat maakt het boek zo magnifiek.

Hoe wekt uw film die melancholie op?
Tran: Het is een bijzonder subtiel gevoel dat zich niet laat forceren. Ik besloot de melancholie bewust niet op te zoeken. Ik redeneerde dat de melancholie vanzelf zou komen als ik het verhaal goed vertelde en als ik de kijker in het hoofd van de personages kon laten kijken. De melancholie is de kers op de taart.

De volwassen Watanabe heb ik met opzet geschrapt om niet in nostalgie te vervallen. Nostalgie is een veel minder interessant gevoel dan melancholie. Het gaat over een geïdealiseerd, gelukkig verleden. Melancholie is een verschrikkelijke toestand van spijt om iets wat verloren ging.

Muziek speelt een sleutelrol in het leven en het werk van Murakami. U gebruikt niet de muziek die hij beschrijft maar vroeg Jonny Greenwood van Radiohead om een compositie.
Tran: De muziek van het boek zou de nostalgie hebben aangewakkerd en zou niet de nodige emotionele intensiteit hebben bereikt. Daarom heb ik ze niet behouden. Ik heb eerder al nummers van Radiohead in mijn films gebruikt (in Cyclo zit een fe-no-me-na-le scène op de tonen van 'Creep', nr) maar ik nam om een andere reden contact op met Jonny Greenwood. Wat hij voor There will be blood van Paul Thomas Anderson gedaan heeft, is magnifiek. Die score klonk zo fris en vernieuwend. Als filmcomponist is Greenwood ontzettend ernstig: de muziek gaat diep en vindt schoonheid in de duisternis. Dat past perfect bij de romantische kant van mijn film.

Hebt u overwogen om het verhaal te verpotten naar Parijs of zo?
Tran: Murakami stond daarvoor open, maar voor mij was dat geen optie. Ik wou de Japanse charme niet verspelen. De zin voor schoonheid, de beleefdheid en de verfijndheid waarmee de personages met elkaar omgaan, vind ik erg mooi en erg Japans. Er is geen gebrek aan drama maar ze gaan er heel sereen mee om. Bent u er ooit geweest? Een treinconducteur stapt er eerst door de wagon zodat iedereen hem ziet, begroet dan de reizigers en verzoekt vervolgens iedereen een voor een om zijn vervoersbewijs. In een warenhuis wordt je begroet bij het binnen- én buitengaan. Die voornaamheid was ik kwijt als ik elders gefilmd had. In Frankrijk zou de relatie tussen de personages automatisch dynamischer, lichter, vrolijker geweest zijn.

Het boek bevat meerdere bijna pornografische scènes, de film niet. Waarom past u?
Tran: Het boek bevat inderdaad veel seksscènes. Ik moest hoe dan ook schrappen. Daarnaast zijn naakt- en liefdesscènes in een film altijd een beetje een probleem. Veelal verbergt men frontale naaktheid: een dij zit in de weg of de camera is zo opgesteld dat je niet te veel ziet. Als je dat opzet doorziet, verliest het beeld zijn onschuld. Het is te beredeneerd. Met dat vals spel heb ik het moeilijk.
Wat heeft me gered? Telkens als ze in het boek de liefde bedrijven, spelen een heleboel psychologische problemen mee. Dus was het heel natuurlijk om enkel de gezichten te filmen. Ik vind niet dat de liefdesscènes iets missen. De sensualiteit, de seks, het verlangen... alles is aanwezig zonder dat ik naakte lichamen hoef te tonen. Naakte lichamen dreigen de toeschouwer af te leiden. De producent stribbelde wel wat tegen: hij vond dat die seksscènes bijdragen tot het succes van het boek.
Maar het is absurd om naakt te intelligent, te beredeneerd in beeld te brengen.

Norwegian wood is beeldig mooi. Sneeuwvlokken, zachte regen, bedwelmende zonnestralen missen hun effect niet. Zijn die beelden soms niet beredeneerd?
Tran: De belangrijkste kwaliteit van een filmregisseur is het waarderen van juistheid. Bij mij gebeurt alles op het laatste moment, wanneer alles aanwezig is. Eerder weet ik niet welk beeld ik wil. Ik wil het zelfs niet weten. Ik vertrouw erop dat ik op het juiste moment het ritme wel vind. Ik luisterde naar de muziek in mij. Op die gevoeligheid vertrouw ik blindelings. Heel het werkproces heeft als finaliteit die muziek in mij te vinden.

Het belangrijkste in cinema is de taal die specifiek is voor deze kunst. Hoe de toeschouwer een gevoel bezorgen dat hij enkel via cinema kan ervaren? Hoe maak ik op het einde duidelijk dat Watanabe zich met het leven verzoend heeft? Na de liefdesscène bedankt Reiko Watanabe. Volgend beeld: Watanabe staat naast een boom, Naoko ligt aan de voet en Reiko aan de rand van het water. Onvermijdelijk voel je de superieure harmonie en sereniteit, een grandioze vorm van vriendschap. Er valt niet aan te ontsnappen, dat is de tirannie van de kunst. Dat beeld kun je niet bedenken tijdens het schrijven van een scenario. Voor de vertelling is dat beeld niet nodig. Ik heb dat beeld alleen gemaakt omdat ik naar de muziek in mij luisterde. Pure intuïtie.

Waarom spreekt u over de tirannie van de kunst?
Tran: Het is een tirannie omdat kunst je mening niet vraagt. Ze doordringt je ongevraagd. Je bent weerloos. Je maakt de vergissing om voor een schilderij van Francis Bacon te verschijnen en boem! Wat je ziet obsedeert je voor de rest van je leven. Er valt niets tegen te beginnen.

Dat effect is helaas zeldzaam geworden in de cinema van vandaag. Veel regisseurs nemen genoegen met het uitbeelden van een ontroerend verhaal of het uitwerken van een interessant thema zoals haat of woede. Je intellect is gestimuleerd maar aan het mysterie wordt niet geraakt.