The Way Back, dodentocht voor de vrijheid

Natuurlijk zijn er hekkens, schietgrage bewakers en vervaarlijke honden maar ontsnappen uit de goelag, Stalins variant op de concentratiekampen, is vooral onmogelijk door de natuur. Die kent geen genade in Siberië. The way back toont hoe het een groep vergaat die het er toch op waagt.

Zij die Siberië op zijn bruutst en de Gobi-woestijn op haar heetst overleven, zullen 6.400 kilometer afleggen op weg naar de vrijheid. Niet overtuigd? En wat als we zeggen dat de heroïsche overlevingstocht is gefilmd door Peter Weir met Ed Harris in een van de hoofdrollen?

Weir confronteerde Harrison Ford met de Amish in Witness en met de jungle in Mosquito Coast, Jim Carrey met honderden camera's in The Truman show, Robin Williams met elitestudenten in Dead poets society en Russell Crowe met Napoleontische zeeslagen in Master and commander, maar het mocht niet baten. De voorbije jaren kreeg zelfs de grote Peter Weir geen film van de grond. Acht jaar hebben we moeten wachten op een opvolger voor Master and commander.

In The way back heeft een groep gevangenen geen zin om te wachten tot ze van uitputting sterven in de overvolle goelag. Ontsnappen uit het strafkamp is nog het gemakkelijkste onderdeel van hun vlucht. Daarna komt het er voor een Poolse soldaat (Jim Sturgess), een verdwaalde Amerikaan (Ed Harris), een priester en een Russische dief mét tattoo van Stalin (Colin Farrell) op aan om te overleven in Siberische omstandigheden. En te stappen. Meer dan 6.000 kilometer scheidt hen van de vrijheid. Weir filmt de lijdensweg zonder sentiment maar met bewondering voor zowel de meedogenloze natuur als voor de mensen die met vereende krachten hun nietigheid overstijgen.

Navy Seals-acteurs
"Logistiek waren de opnames een hele uitdaging. Natuurlijk waren er moeilijke momenten. Maar die verplichten je om creatief te zijn," vertelt Weir. "Gelukkig had ik geweldige acteurs: ze kwamen uit de make-up als echte Navy Seals: ready to act! Ze mopperden niet over de soms zware omstandigheden. Ze kenden de scènes en maakten het mogelijk om snel te werken. Alles hangt af van de cast en crew. Ingmar Bergman ontkende steevast dat hij sterren gecreëerd had. Hij had juist niets gecreëerd. Zijn medewerkers waren al bedreven. Zo denk ik er ook over. Zodra het kan met professionals werken, is het beste wat je kunt doen. Dan kun je de lat hoger leggen."

Ed Harris treedt hem bij. "Voor trammelant en gezeur was er geen tijd. Er is hard gewerkt. Niemand gedroeg zich als een diva of liet zijn ego gelden. Dat is de verdienste van Peter Weir. Zijn toewijding en daadkrachtige regie houden je scherp en gefocust." De acteur uit The hours en A beautiful mind bewaart zeer goede herinneringen aan de opnames. "Ik heb van elke minuut genoten. Ook al was het soms zwaar. Het ergste was die dag dat ik niets kon binnenhouden door een voedselvergiftiging. Mijn energiemeter stond op nul. Jim en ik moesten een slee voorttrekken op een immense zandberg. Ik stond amper op mijn benen en Peter (Weir) maar filmen. Ik hoefde het afzien niet te acteren. Idem dito in de sneeuw: we hoefden niet te doen alsof het moeilijk stappen was. Het was écht vechten om de ene voet voor de andere te zetten. Maar hoe zwaarder het werd, hoe meer ik het gevoel kreeg dat ik mijn werk deed." Dat klinkt heftig. "Het was hevig maar ook redelijk. Er zijn geen levens in gevaar gebracht. We wisten waar de film over ging, we wisten dat het geen pretje zou worden. De kunst is om je aan te passen. Geen energie verspillen als het niet nodig is. Zodra het kan naar een beetje schaduw in de woestijn zoeken of een plekje in de sneeuw om even uit te rusten."

Het is maar wat je genieten noemt "Ik ben me er bewust van geworden hoe vaak ik van huis weg ben. Ik probeer daar iets aan te doen. Maar Peter Weir is een van de grote filmregisseurs van onze tijd. Ik bewonder zijn werk en zijn persoonlijkheid. Ik kon niet weigeren. Desnoods was ik acht maanden van huis weg geweest. Ik voelde dat ik iets bijzonders zou gaan meemaken. En dat is ook gebeurd. De opnames in Bulgarije en Marokko waren een wonderlijke, meditatieve ervaring. Het was een intense en verrijkende persoonlijke reis. Je bent duizenden kilometers van huis. Je kunt wel mails en telefoons beantwoorden, maar het hoeft niet. Dat isolement en de afwezigheid van afleiding heb ik ervaren als zeer waardevol. De samenwerking binnen de groep was zoals gezegd uitstekend. Maar ik kon er ontzettend van genieten om me af te zonderen. Op de onherbergzame maar prachtige locaties vond ik stilte en innerlijke rust. Ik genoot van de eenzaamheid."

Goelag
Het hoofdpersonage is niet toevallig een Pool. Peter Weir is gefascineerd door de geschiedenis van Polen. "Stalin en Hitler gooiden het in het geniep op een akkoord en verdeelden Polen onder elkaar. Polen was tijdens de Tweede Wereldoorlog op elke denkbare manier het centrum van de nazihorror. Het verwijt dat de Polen te weinig hebben gedaan aan het lijden van de joden in de vernietigingskampen is verschrikkelijk. Het Poolse volk werd zelf vervolgd. Er waren antisemitische groeperingen maar die vormden een minderheid."

The way backgaat evenwel over een andere horror, die van de goelag. Vergeleken met het aantal films over de concentratiekampen zijn er belachelijk weinig gemaakt over de goelag. "Ik ben destijds in de bioscoop nog naar One day in the life of Ivan Denisovich gaan kijken. Het boek van Aleksandr Solzjenitsyn (de dissident die de Nobelprijs voor de Literatuur won met zijn werk over zijn gevangenschap in de goelag, nr) had een grote indruk op me gemaakt toen ik jong was. De film is prachtig dankzij de fotografie van Sven Nykvist (de cameraman van Bergman, nr), maar maakt je niet veel wijzer. Verder ontdekte ik nog enkele Duitse films over Duitse krijgsgevangenen in Rusland, maar dan heb je het wel gehad. Ik heb me dan maar gericht op boeken van en interviews met overlevenden."

Ook de acteurs kwamen in contact met mensen die de beruchte strafkampen van de Sovjets overleefden. "Dat waren ontmoetingen om nooit meer te vergeten. Ik had de indruk dat die mensen uit steviger materiaal bestonden dan ik. Wat ik vooral ongelofelijk vond is dat hun menselijkheid intact is gebleven, hoewel ze de vreselijkste dingen hebben meegemaakt. Ze hebben het kamp niet alleen overleefd, ze hebben daarna ook nog een familie gesticht," vertelt Jim Sturgess, de jonge Brit die de Poolse protagonist Janusz speelt.

Ed Harris verdiepte zich dan weer in de geschiedenis van de Amerikanen die in een goelag verzeild raakten. "Je moet het boek The forsaken: from the Great Depression to the Gulags - Hope and betrayal in Stalin's Russia maar eens lezen. Tijdens de depressie zijn heel wat Amerikanen hun land ontvlucht. Sommigen meenden in Rusland wel werk te zullen vinden. Velen zijn nooit meer naar Amerika kunnen terugkeren. Ze werden bijvoorbeeld verdacht van spionage en opgesloten in de goelag."

"Mijn personage heeft zichzelf emotioneel afgesloten om te overleven. Hij wil zijn eigen hachje redden en niets anders is belangrijk. 'Jouw vriendelijkheid wordt je dood,' zegt hij tegen Janusz. Maar tijdens de tocht vindt hij een restje menselijkheid terug. Dat is hoopgevend. Laten we een kat een kat noemen: de wereld is er slecht aan toe. Maar ik heb vertrouwen in mezelf, mijn geliefden, mijn vrienden. Jij ziet er ook redelijk fatsoenlijk uit. Je moet durven geloven in mensen die hun best doen om het juiste te doen."