Brosella XXS: Laïla Amezian eert de erfenis van de Shikhats en de Ghanayats

Met het even bonte als uitbundige, extra large ensemble Les Sheikhs Shikhats & B'net Chaabi brengt Laïla Amezian op Brosella XXS een ode aan de zangeressen van het Marokkaanse populaire lied. Maar het project is ook het verhaal van haar moeder en dat van haar eigen leven. “Mijn moeder heeft nooit de kansen gekregen die ik heb gehad.”

“Wat een symbolische plek om op te treden,” zegt Laïla Amezian terwijl ze het weelderige gebladerte van het Groentheater monstert. “Zo aan de voet van het Atomium, die uiting van een absoluut modernisme en een durf die eigen is aan Brussel.” De naar Leuven uitgeweken Brusselse stond hier al eens in 2008 met Qayna, waarmee ze de bijdrage van vrouwelijke muzikanten en dichters aan de Arabische muziek wilde ontsluieren. Het is haar dada: met veel bravoure het snijpunt opzoeken tussen de Arabische traditie en westerse muziekstijlen, en de rol van vrouwen daarin blootleggen. Zoals ze nu ook doet met Les Sheikhs Shikhats & B'net Chaabi.

Amezian werd geboren in Antwerpen, maar belandde rond haar derde in de Brussel in de Marollen. Haar ouders waren in de jaren 1960 vanuit Tanger naar België getrokken om er te werken. “Zoals veel Marokkaanse gezinnen van die eerste generatie hadden mijn vader en moeder het plan om wat geld te verdienen en dan terug te keren. Daarom zijn ze ook naar Brussel verhuisd, omdat ze ervan uitgingen dat hun kinderen niets met Nederlands zouden zijn in Marokko, en dat we beter Frans konden leren. Maar uiteindelijk zijn ze in België gebleven.”

De ouders van Amezian gingen snel uit elkaar, zij het tijdelijk. Haar vader wilde alsnog terugkeren naar Marokko, maar bleef hangen in Spanje. Na twee jaar vervoegde hij opnieuw zijn gezin in Brussel. “Ondertussen had mijn moeder hulp gezocht, geld verdienen kon ze niet combineren met drie jonge kinderen. En zo kreeg ik als vierjarige uk een tweede gezin in Oudergem.”

De kleine Amezian spendeerde weekends en vakanties bij de Belgische familie. Ze leerde er een heel andere wereld kennen. “Ze hadden een groot huis en een mooie tuin. Ze luisterden naar klassieke muziek en hadden gestudeerd, terwijl mijn moeder maar tot haar negende naar school was gegaan. Ik ging zelfs elke week naar de mis met hen, in de Rijke-Klarenkerk in het centrum. Dat heb ik gedaan tot mijn dertiende, toen wilde mijn vader niet meer dat ik nog bij hen verbleef. Maar ik heb daar wel een geweldige tijd beleefd, de kinderen van dat gezin beschouw ik nog steeds als mijn halfbroer en -zus.”

Die tegengestelde universums ziet Amezian vandaag als een grote rijkdom, maar als adolescent werd ze verscheurd. “Wie ben ik? Waar hoor ik bij? Dertig jaar geleden heb ik beslist dat ik gewoon Laïla ben. Je m'en fous hoeveel procent Marokkaans ik ben, of Belgisch. Of Waals of Vlaams. Of Brussels. Ik ben dat allemaal.”

THE VOICE
Bij de Amezians was er altijd muziek te horen. Thuis, maar ook tijdens de lange pelgrims­tochten die ze elk jaar met de auto ondernamen naar hun vaderland. De liefde voor zingen pikte Amezian op bij haar moeder, die thuis voortdurend haar stembanden oefende. “Liedjes van grote zangeressen uit de Arabische wereld zoals Umm Kulthum en Fairuz, maar ook liederen uit de Marokkaanse traditie. Droevige dingen vaak, omdat ze zo verlangde naar haar vaderland. Mijn moeder had een prachtige stem, maar zelf zou ze nooit zeggen dat ze een zangeres was.”

De positie van zingende Marokkaanse vrouwen was lang ambigu. Aan de ene kant zorgden de vrouwen ervoor dat feesten opgeleukt werden met hun prachtige gezangen. Maar tegelijk werden ze geassocieerd met het leven van de nacht. Omdat ze vaak ook zongen in besloten cabarets, waar hasj gerookt werd en alcohol gedronken. Zo werden ze ook gelinkt aan prostitutie, terwijl ze daar niets mee te maken hadden. “De Marokkaanse cultuur heeft een dubbele standaard, ze is soms schizofreen,” zucht Amezian. “Ik ben ook zo opgegroeid. De wereld thuis was heel anders dan de wereld buiten. Ik deed daar dingen waar ik thuis niet over kon praten. Dat is gelukkig veranderd. Vandaag heb je in Marokko ook vrouwelijke popsterren en zangeressen die deelnemen aan wedstrijden als The voice. Ze pakken ermee uit dat ze zingen. Hier heb je die opening minder, omdat mensen die naar hier zijn geëmigreerd langer vasthouden aan hun tradities, uit angst om ze te verliezen.”

Zeven jaar geleden bezweek de moeder van Amezian aan alzheimer. De aftakeling was hard en lang. Om het geheugen van haar moeder te oefenen, begon Amezian de liedjes die ze zong zelf te zingen. “Ik zag mijn moeder dan opleven en het ritme kloppen op tafel, dat was heel emotioneel. Toen besefte ik dat ik iets met die songs moest doen voor ze zouden verdwijnen. Maar tegelijk zat ik in een tweestrijd, ik voelde me niet honderd procent Marokkaanse en dacht dat het niet legitiem was om die nummers te brengen. Tot ik de klik maakte. Ik kon dat natuurlijk wél! Maar dan vanuit mijn persoonlijke benadering.”

FATIMA
Amezian trok naar Marokko, en kwam zo meer te weten over de shikhats en de ghanayats. “In het noorden spreken ze over ghanayats, letterlijk 'zangeressen'. In het zuiden noemen ze hen shikhats. De ghanayats worden meer geassocieerd met de stedelijke cultuur, werken vaker met orkesten en staan in het algemeen hoger aangeschreven, de shikhats vertegenwoordigen eerder de volkse traditie van de dorpen. Shikhat is eigenlijk de vrouwelijke vorm van sheikh, de wijze, eerbare man van het dorp, iemand met veel aanzien. Maar een shikhat werd beschouwd als een lichte vrouw, gewoon omdat ze zong en rondtrok, vaak met kinderen, zonder man.”

Shikhats beoefenden de laïta, wat roep betekent. Ze gingen van dorp tot dorp om op de dorpspleinen met luide stem verhalen te vertellen. Over de dochter van Mohamed die getrouwd was, of de oogst die gelukt was. Aan het begin van de vorige eeuw werden de vrouwelijke troubadours militanter. Ze verdedigden het statuut van de Berbers en de vrouwen, brachten politieke boodschappen. “Toen Marokko onder protectoraat van Frankrijk en Spanje kwam, claimden zij de Marokkaanse identiteit. Ze hadden het statuut van vrijgevochten, anarchistische vrouwen.”

Nadat Marokko onafhankelijk werd in 1956 en op zichzelf terugplooide, speelden de shikhats dat rebelse karakter kwijt. Hun aanzien smolt mee weg met hun engagement. Maar ze bleven wel zingen, en hun gezangen gingen op in de chaabi, de populaire Marokkaanse muziek. Met Les Sheikhs Shikhats & B'net Chaabi wilde Amezian die shikhats en ghanayats in ere herstellen. “Niet alleen om hun strijdlust, maar ook omdat ze een repertoire van populaire muziek hebben gecreëerd dat ik niet verloren wil laten gaan. En om aan te tonen dat het niet fout is dat een vrouw zingt.”

De eerste stappen naar dit project zette Amezian negen jaar geleden met het vrouwenkoor Les Fatmas de Belgica. “Mijn moeder heette zoals zoveel vrouwen van die generatie Fatima, die naam was een eerbetoon aan haar. Maar een Fatima is in Europa ook een pejoratieve naam voor een vrouw van Maghrebijnse afkomst. Daar speel ik wat mee.” (Lacht) Nadat er ook muzikanten bij kwamen, evolueerde Les Fatmas de Belgica tot de groep Les Sheikhs Shikhats.

Oorspronkelijk begeleidden de shikhats enkel zichzelf met wat percussie, andere muzikanten speelden niet mee. “De vrouwen zongen onder elkaar, of op trouwfeesten en andere privé-aangelegenheden. Onder vrouwen konden ze hun frustraties uiten en hun verlangens, dingen waarover ze met hun man of kinderen niet spraken. Maar omdat vrouwen doorgaans geen toegang hadden tot een vorming als muzikant, haalden ze er na verloop van tijd toch mannen bij. Soms musiceerden de mannen in een ruimte naast de zingende vrouwen. Sommige vrouwen deden zelfs alsof ze een instrument speelden.”

Af en toe verkleedden de mannelijke muzikanten zich als vrouw. “Omdat vrouwen eigenlijk alleen in besloten kring optraden, dosten mannelijke artiesten zich soms als vrouwen uit om dat mannelijke publiek toch een soort van vrouwelijke présence te geven. (Lacht) Tegelijk gaf het ook de mogelijkheid aan homoseksuele mannen om zich te uiten.”

VUURDOOP
Bij Les Sheikhs Shikhats & B'net Chaabi omringt Amezian zich met vrouwen én mannen, uit de Maghrebijnse en de westerse muziekcultuur. “Die mannelijke muzikanten noemde ik de sheikhs, bij wijze van knipoog,” lacht ze. Een van die eerbare venten is jazztrompettist, componist en arrangeur Laurent Blondiau. Amezian werkte al vaker met hem samen. “Laurent vertrekt van de brute basis en doet daar wonderlijke dingen mee. Hij kan schrijven, maar ook improviseren. Hij brengt stijlen samen en laat ze versmelten, hij is een durfal.”

Samen met Blondiau laat Amezian de Arabische traditie samenvloeien met elementen uit de Europese en Amerikaanse jazz. In haar groep zitten zo onder meer ook jazzsaxofonist Toine Thys, tubaspeler Michel Massot en de jonge tromboniste Nabou Claerhout. “Ik wilde een soort van fanfare zoals je ze ziet op Marokkaanse feesten, maar dan met een uitgebreider instrumentarium. Ik heb ook op de harmonieën en meerstemmigheid gewerkt, de traditionele chaabi is modaal en repetitief. Ik heb nooit puur traditionele muziek gemaakt, er zijn genoeg mensen die dat goed doen. Ik wil er vooral iets van mezelf in leggen, vandaar de kruisbestuiving.”

De harmonieën brengt Amezian met een schare uiteenlopende vrouwen uit verschillende culturen. “Emanuela Lodato is Italiaanse, Fatou Traoré heeft Malinees en Frans bloed, Farida Zouj is Marokkaanse en Algerijnse, maar ze is hier opgegroeid, en Marie-Ange Teuwen is Burundees-­Belgische. Ik wil dat ze allemaal hun eigenheid doordrukken, net zoals ik die multipele identiteit die ik zelf heb ook wil meegeven. Je mag je niet opsluiten en zeggen dat je enkel Marokkaan bent, dat werkt radicalisering in de hand. Jongeren moeten kunnen uitdrukken wie ze zelf zijn, zelf hun identiteit creëren en zo de maatschappij laten evolueren. Met respect voor onze wortels. In onze muziektraditie zit een enorme rijkdom, en ik respecteer wat die vrouwen en mijn moeder gedaan hebben. Maar ik doe er mijn ding mee.”

Les Sheikhs Shikhats worden op Brosella XXS bijgestaan door B'net Chaabi, letterlijk 'de dochters van de chaabi'. “Laurent en ik waren al een paar jaar bezig met Les Sheikhs Shikhats, toen we beseften: er ontbreekt iets. Het rauwe, krachtige van de chaabi, de ritmes en de percussie die die populaire muziek voortstuwen. Dus ben ik op zoek gegaan naar een groep vrouwen die zingt en percussie speelt. De B'net Chaabi die ik heb gevonden, zingen wel op trouw- en andere feesten, maar treden nooit op voor een publiek. Tot nu. We hebben één livestream gedaan, maar Brosella wordt hun echte vuurdoop.” (Lacht)

Amezians moeder zou trots zijn. “Aanvankelijk had ze het er moeilijk mee dat ik zong, maar au fond vond ze het wellicht goed. Ik deed iets wat zij nooit heeft durven doen. Of beter: iets wat zij nooit heeft kunnen doen. Voor mij was het heel anders, omdat ik hier ben opgegroeid. Die keuzes die ik kon maken en die hier evident zijn, had mijn moeder destijds niet. Ik denk wel dat ze me bewonderde, maar dat heeft ze me nooit gezegd. Ze is één keer komen kijken. Ze klopte op mijn schouder en zei: 'Niet slecht. Maar je hebt nog de stem van een klein vogeltje.'” (Lacht)

LES SHEIKHS SHIKHATS & B’NET CHAABI
10/7, 22.00, Groentheater, Ossegempark

BROSELLA XXS
9 > 11/7, www.brosellafestival.be