Superster Fally Ipupa spreidt zijn vleugels: 'Ik ben de adelaar van de rumba'

Voor de ene is Fally Ipupa een nobele onbekende, voor de Afrikaanse diaspora is hij een halfgod. Maak kennis met de superster van de Congolese rumba, alvorens hij zijn vleugels uitspreidt in de ING Arena. “Rumba heeft Congolezen een identiteit gegeven, iets waar ze eindelijk trots op kunnen zijn.”

“Fallyyyyyy! Waaaiiiieehh!” Enkele fans vallen net niet in katzwijm wanneer Fally Ipupa N'simba de deur van het Flageygebouw openzwaait en gewillig met hen op de foto gaat. De Congolese rumbaster kwam even op visite in de hoofdstad ter promotie van zijn concert in de ING Arena, en dat nieuws heeft zich als een vuurtje verspreid. Fally Ipupa doet de zwarte gemeenschap duizelen.

“Wow, dat was heftig,” zegt de vrouw van het promoteam, wanneer we na het poseren voor de socials samen met de Afrikaanse ster en twee kleerkasten van Congolese bodyguards in een zwarte van met geblindeerde ruiten stappen. Voor het voorziene moment rond de tafel had Fally Ipupa geen tijd meer, dus doen we ons interview maar al zoevend richting het centrum van Brussel, waar hij op de thee mag bij burgemeester Close.

“Wilt ge doen wat dat ik doe, dan zijt ge best origineel,” vatte Zwangere Guy Fally Ipupa drie jaar geleden perfect samen in het nummer dat hij opdroeg aan de Congolese zanger. “Zwangere Guy!” veert Fally Ipupa recht wanneer ik de tekst naar het Frans vertaal. “Ik had al over hem gehoord. Goeie lyrics, en helemaal juist. Om je te onderscheiden moet je inderdaad iets unieks doen, iets wat jou onderscheidt van de rest. Ik zou hem graag ontmoeten. Zwangere Guy, on est ensemble, grosse force à toi!”

“Le prince de la rumba congolaise,” kopten de Franse kranten nadat hij op 25 november als eerste zwarte artiest ooit de 40.000 zitjes van La Défense Aréna in Parijs had uitverkocht. “Ik ben prins noch koning,” zucht de 45-jarige zanger lichtjes ontstemd, terwijl hij onderuitzakt in de autostoel, zonnebril op de neus. “Ik ben een adelaar. Vanuit de lucht behoud ik het overzicht, ik ben sereen, ik sta voor longévité.”

Trappelen op tokooos

Als kind raakte Fally Ipupa verslingerd aan muziek in de Bandalungwa-wijk in Kinshasa, waar het legendarische soukousorkest Wenge Musica in de jaren 1980 de lucht deed zinderen. Hij zong in de kerk met zijn moeder, en begon op te treden op straat met geïmproviseerde instrumenten. Maar als lispelaar lag een zangcarrière niet meteen in het verschiet. “Ik lispel nog altijd, maar ik heb mij eromheen gewerkt,” zegt hij, terwijl we langs de Matongewijk rijden richting Naamsepoort. “Om ergens te raken, moet je hard werken.” Eind jaren 1990 vervoegde hij Koffi Olomidé, in zijn tijd de koning van de rumba. “Een betere school voor de rumba kon je niet hebben,” zegt Fally Ipupa, terwijl hij net niet indommelt. “Ik heb er geleerd wat de kracht van muziek is.” In 2006 ging hij solo, met succes. Vandaag heeft hij als eerste Afrikaanse popster meer dan vijf miljoen volgers op Instagram en verzamelt hij miljoenen views op YouTube. En niet alleen Close wil met hem op de foto, ook bij president Macron mocht Fally Ipupa al op audiëntie.

Wat Fally Ipupa onderscheidt, is dat hij de Congolese rumba de 21e eeuw heeft ingeloodst, zegt de Brusselse actrice en fan Nadège Bibo-Tansia. “Hij maakte de eindeloze liedjes korter en heeft het genre opengetrokken door heel veel internationale samenwerkingen aan te gaan.” Zo richtte hij zich op de Franstalige markt via de Brusselse rapper Damso en de Franse r&b-sterren Aya Nakamura en Dadju. Hij sijpelde ook de Angelsaksische wereld binnen via de Amerikaanse r&b-zangeres Olivia en de intussen veroordeelde zedendelinquent R. Kelly. De Nigeriaanse afrobeatster Wizkid dook ook al op zijn albums op.

“Fally Ipupa maakte de rumba moderner, maar verliest de traditie niet uit het oog,” zegt Nadège Bibo-Tansia. De zanger noemde zijn modernere, met autotune en r&b-beats verrijkte variant 'tokooos', een term die is afgeleid van kitoko, 'mooi' in het Lingala. Zijn recentste album, Formule 7, kleurt dan weer traditioneler. “Zo spreekt Fally Ipupa alle generaties aan, zowel mijn ouders als mijn kleine nichtjes en jongeren van mijn leeftijd luisteren naar hem.”

Navel tegen navel

Rumba heeft een boeiende geschiedenis. Doorgaans associëren we het genre niet met Congo, maar met Cuba. “Dat komt omdat rumba een ommetje maakte via Latijns-Amerika,” zegt de Brusselse rumbakenner Klay Mahungu, daags na onze dolle rit met Fally Ipupa. “Rumba komt van nkumba, wat 'navel' betekent in het Kikongo. In Congo, Congo-Brazzaville en Angola werd door de plaatselijke bevolking navel tegen navel gedanst. Die dans werd meegenomen naar de Caraïben toen Afrikanen als slaven verkocht werden.” Terwijl ze op de rietsuikervelden werkten, spoelden de ritmes van de nkumba hun heimwee weg. “Nkumba werd uiteindelijk rumba, omdat de Spanjaarden die klankcombinatie niet konden uitspreken.”

Via handelscontacten met nieuwe kolonies reisde de rumba begin twintigste eeuw weer naar Centraal-Afrika, vertelt Klay Mahungu, die regelmatig lezingen houdt over de emancipatieve kracht van het populaire Afrikaanse muziekgenre. “Congolezen hoorden die muziek en herkenden de ritmes van hun voorouders. Zo hebben ze zich die muziek opnieuw toegeëigend.” In Franco Luambo's OK Jazz-school ontstonden daarna de typische gitaararpeggio's die de Congolese rumba zijn kenmerkende kirrende klank geven. Dat is ook wat Fally Ipupa's muziek zo'n vrolijke, zoetgevooisde sound geeft.

“Die vrolijkheid is wat jij erin hoort met je westerse oren,” zegt Klay Mahungu. “Congolezen hebben altijd het leven gevierd. Voor sommigen lijkt het alsof we maar wat doen zonder dieper na te denken, maar dat is niet zo. Wij zijn een volk dat al zingend en dansend nadenkt. Muziek is voor ons als ademhalen, muziek is ons leven, in goede en slechte momenten. Zelfs als we onze doden begraven, zingen en dansen we.” Als het slecht gaat met een land, klampen mensen zich nu eenmaal vast aan alles wat hen die miserie kan doen vergeten, zegt Klay Mahungu. “Wat je te zien krijgt van Congo is altijd hetzelfde: oorlog, slechte wegen enzovoort. Fally Ipupa toont jonge mensen iets moois. Hij vult stadions in Parijs en grote zalen in Londen, en straks ook in Brussel. Hij is een rolmodel, jonge Congolezen die hopen op een betere toekomst identificeren zich met hem.” En niet alleen Congolezen, zegt Nadège Bibo-Tansia, “Fally Ipupa verenigt de hele Afrikaanse diaspora op zijn concerten.”

Culturele onafhankelijkheid

In die verbinding zit een grote kracht, maar dat is niet voldoende voor een groepering die zich de 'Combattants' laat noemen. In het verleden verstoorden ze concerten van Fally Ipupa, en ook nu waren er schermutselingen tijdens zijn concert in Parijs eind november. “Ze bekritiseren Congolese artiesten, omdat die volgens hen hun macht niet gebruiken om de politieke onrechtmatigheden en de oorlog in hun land aan te kaarten,” zegt Klay Mahungu. “Ik ben zelf ook al bedreigd door de Combattants. Toen ik in 2020 een concert organiseerde van Zaïko Langa Langa in Bozar waren er manifestaties, de politie is tussenbeide moeten komen. Ik kan hun eisen begrijpen, er zijn minder geëngageerde zangers dan vroeger, nu we zogezegd vrij zijn, maar de manier waarop ze actievoeren, is onaanvaardbaar.” (Lees verder onder de foto)

Eigenlijk verwijzen de Combattants naar de tijd dat de rumba een belangrijk politiek instrument was, verduidelijkt Klay Mahungu. In de jaren 1950 lieten rumbazangers zich kritisch uit over de kolonisator. “Muzikanten als Franco Luambo belandden tijdens de kolonisatie in de gevangenis. Ze zongen over de vrijheid die op een dag zou komen, en dat ze de blanken zouden buitenzetten. De rellen die uitbraken in Kinshasa in 1959 waren mee in gang gezet door rumbamuzikanten.”

Door de rumba waren de Congolezen al cultureel onafhankelijk voor ze politiek onafhankelijk waren, zegt Klay Mahungu. “In Franse kolonies werd er veel meer naar Franse muziek geluisterd, omdat ze grotere sterren hadden. Congolezen luisterden tijdens de kolonisatie naar hun eigen muziek, omdat Belgische gezagsdragers het genre bewust boycotten. Ze vonden het de muziek van wilden.” Ze gingen zelfs zo ver dat ze artiesten verboden om op te treden, zodat ze hun vrijheidsboodschappen niet zouden kunnen verspreiden. “Maar het is dankzij de rumba dat Congolezen hun identiteit hebben teruggevonden, dat ze het pad naar onafhankelijkheid hebben kunnen bewandelen.”

Werelderfgoed

Fally Ipupa, die in het verleden al begrip toonde voor de Combattants, vindt dat ze uitgerangeerd zijn. “Bij mijn concert in La Défense Arena zijn ze er zelfs niet in geslaagd om ook maar een vlieg kwaad te doen,” zegt hij net voor het busje zich in het centrum van Brussel parkeert. “Ze willen scoren op sociale media en zelf sterren worden. Ze zeggen dat ze het voor het land doen, maar het volk heeft hen uitgekotst.”

Wellicht gaat hun invloed verder dan Fally Ipupa wil toegeven. Vroeger zou hij zich achter Kabila geschaard hebben, maar na protesten van de Combattants stuurde hij zijn overtuigingen bij. Hij richtte een stichting op waarmee hij onder meer scholen in zijn thuisland steunt, en werd UNICEF-ambassadeur. De voorbije jaren sprak hij zijn steun uit voor Denis Mukwege, de Congolese gynaecoloog die in 2018 de Nobelprijs voor de vrede won en die op 20 december meedoet met de presidentsverkiezingen.
Alle vragen over politiek wimpelt Fally Ipupa evenwel met een geeuw af. “Rumba heeft geen politieke kleur, rumba is gemaakt om te entertainen, om vreugde te brengen,” zegt hij. “Twee jaar geleden is rumba door de UNESCO erkend als immaterieel werelderfgoed. Dát is belangrijk, het is een overwinning voor ons en onze cultuur, en voor iedereen die die muziek groot heeft gemaakt. We kunnen niet anders dan trots zijn. Rumba heeft ons een identiteit gegeven.”

Fally Ipupa treedt op 16/12 (20.00) op in de ING Arena, ing.arena.brussels; Klay Mahungu en Dido Lakama vertellen op 14/12 (16.30) alles over de rumba in Bozar