‘Tinnitus is een probleem mét, maar ook tussen je oren’

Het festivalseizoen klopt aan de deur, tijd om onze oren uit te kuisen én ze te beschermen. Muzikant en programmator bij de Ancienne Belgique Mich Leemans leerde omgaan met zijn oorsuizingen en puurde er de soloplaat Air near silence uit, die hij deze week voorstelt in de Beursschouwburg.

In de vooravond van 30 december 2019 werd Mich Leemans thuis plots onwel. Evenwichtsverlies, gezichtsverlamming, hevige hoofdpijn, braken. “Mijn moeder was anderhalf jaar eerder overleden aan een hersenbloeding, ik vreesde het ergste,” vertelt hij in het Salon van de Ancienne Belgique, dat hij als programmator al elf jaar lang vult met kleine shows vol kleine, wonderlijke muziek. Een ziekenwagen bracht hem naar het hospitaal. Daar volgden onderzoeken, ook in de weken daarna zat hij geregeld bij de neuroloog en de neus-keel-oorarts. De symptomen deden denken aan de ziekte van Ménière, maar een directe oorzaak werd niet gevonden, verduidelijkt Leemans. De draaierigheid ebde weg, maar de tinnitus die al jaren sluimerde, was plots veel erger geworden.

Leemans is zijn hele leven lang blootgesteld aan muziek, als fan en beroepshalve, maar hij maakt ook zelf muziek. Onder meer met de elektronische postpunkband Paper Hats, en solo als Mich L. Hij draagt gehoorbescherming wanneer hij voelt dat het nodig is, maar de oorsuizingen heeft hij, zoals zoveel mensen uit de sector, niet kunnen afweren. Ze zijn altijd sluimerend aanwezig.

De maanden voor hij onwel werd, waren heel stressvol, vertelt Leemans. “Mijn vriendin had te horen gekregen dat ze borstkanker had. Ze volgde chemo en moest op die dag eind december tussen twee kuren in onder het mes. De operatie was succesvol verlopen, en de resultaten waren goed.” Maar net die decompressie triggerde de opstoot, vermoedt hij. De weken daarna probeerde hij om te gaan met het gesuis in zijn oren, het beheerste meer en meer zijn leven. “Ik begon erop te focussen, waardoor het alleen maar erger werd. Ik kon zelfs niets meer lezen, geen tv meer kijken of naar de film gaan. Repetities met Paper Hats zag ik niet meer zitten, alleen al met de trein naar huis rijden, vond ik lastig.” De edities van het Britse maandblad The Wire die hij in de bus kreeg, liet hij onaangeroerd. Hij sloot zich af.

Geluidsoriëntatie

In het najaar van 2020 ging Leemans te rade bij Bart Vinck, een expert in audiologie verbonden aan de Universiteit Gent. Die deed allerlei testen, maar vooral het gesprek achteraf hielp Leemans vooruit. Vinck maande hem aan om vooral niet te stoppen met muziek spelen of naar concerten gaan. Kortom, zijn leven weer op te pikken. Een tijdje daarvoor had Leemans een tête-à-tête gehad met de Belgische elektronischemuziekpionier Axel Libeert. Die had hem aangemaand om eindelijk eens verder te gaan met zijn solowerk. Leemans nam het advies van beide heren ter harte en begon opnieuw te schaven aan de muziekstukken die hij al had gecomponeerd, maar haalde er de ritmes uit en hield enkel de essentie over. Sequencers en ritmeboxen deed hij van de hand, en hij installeerde zich in het Salon van de AB. Dat bleef toch onbenut, omdat alles lam lag door corona. “Het was hier zalig,” glundert Leemans. “Ik werkte door tot 's nachts, ik moest me niet meer houden aan bepaalde uren. Ik had plots alle tijd om die muziek verder af te werken en te mixen.”

Axel Libeert had Leemans na hun gesprek weer naar huis gestuurd met een quote van de Amerikaanse minimalemuziekgoeroe en experimentele componist La Monte Young: “Draw a straight line and follow it.” “Dat is exact wat ik gedaan heb,” vertelt Leemans over de langgerekte, veellagige klanklandschappen die hij uiteindelijk eerder dit jaar bundelde onder de noemer Air near silence. Achter het Alpen-landschap op de hoes verschuilen zich sfeervolle zoemtonen met minimale klankverschuivingen, rakelings langs stilte scherend en toch weer niet.

Dat aantrekken en afstoten van stilte is intrigerend. Als mens zoeken we als vanzelf naar geluid om ons te oriënteren, zegt professor Vedat Topsakal, diensthoofd keel-neus-oorheelkunde aan het Universitair Ziekenhuis Brussel. “Als je in een volledig geluidloos vacuüm zou rondlopen, zou je dat heel vervelend vinden. Omgevingsgeluiden geven ons oriëntatie, en dus ook rust.”

Die rust is een belangrijk wapen tegen oorsuizen. Leemans gaf al aan dat stress-momenten de suizingen doen toenemen, ook nu nog, nadat hij er goeddeels mee leerde om te gaan. Topsakal beaamt dat tinnitus je meer zal storen als je boos of emotioneel bent, slecht nieuws hebt gehad, een deadline hebt en wat nog meer. “En je moet er ook over waken dat je weerbaarheid overdag hoog ligt. Respecteer je nachtrust. Plan ontspannende momenten in. Sport. Dat zijn de hoekstenen van de therapie.”

Permanente gehoorschade

Eigenlijk moet je vooral mentaal sterk zijn om met de fysieke kwalen om te gaan. “Als je graag dingen controleert en perfectioneert, dan ga je analyseren wat je overkomt,” zegt Topsakal. “Door een banaal voorwendsel als een oorontsteking kan je aandachtsniveau verhoogd zijn, waardoor je gaat focussen op dat gesuis en het in stand wordt gehouden. Het wordt iets obsessiefs en je raakt er niet meer vanaf.”

Topsakal vindt de werkwijze van Leemans om net dat te counteren slim. “Ambientmuziek kan heel nuttig zijn. Je hoeft die muziek ook niet te analyseren, zo kan het een soort therapie worden.” Leemans ging zelf ook intuïtief te werk. “Het is niet dat ik wetenschappelijke teksten ben gaan opzoeken over welke frequenties mij konden helpen.” Het sleutelen aan de muziek was voor hem eerder meditatief. “En nog altijd. Ik mis dat ook. De afgelopen maanden heb ik het erg druk gehad, er was weinig tijd om nog muziek te maken.” In augustus beginnen in de AB verbouwingen aan de Steenstraat, de werking van de Grote Zaal blijft doorlopen, maar het Salon zal achttien maanden nomadisch werken. “Ik ga nu verlof nemen en overuren opnemen, ik kijk er enorm naar uit om hiermee bezig te zijn.”

Het maken en beluisteren van zijn eigen composities bracht Leemans rust, het hielp hem om gefocust te blijven en de ongewone periode door te komen. Air near silence maakte hij in se voor zichzelf, maar hij hoopt wel dat het delen van zijn muziek hetzelfde positieve effect heeft op anderen. Hij kreeg sinds de release al veel reacties, van vrienden die niet wisten met wat voor soort muziek hij zich ledig houdt, maar ook van onbekenden die zich in zijn verhaal herkenden.

Elke vorm van bewustmaking is waardevol, zeker met de festivalzomer die eraan komt, zegt Topsakal. “We focussen te hard op de gevolgen, terwijl voorkomen beter is dan genezen. We moeten meer aandacht hebben voor permanente gehoorschade. We worden geboren met duizenden haarcellen in ons binnenoor, zintuigcellen die we sowieso kwijtspelen door ouder te worden. Maar je mag ze wel met iets meer respect behandelen, want door op zoek naar een lief dronken voor een speaker te hangen gaan ze ook stuk en ze kunnen zich niet meer herstellen. Bij permanente gehoorschade kan je dan nog eens een compensatoire suistoon als cadeautje toe krijgen.”
Over het aantal mensen, met name jongeren, met oorsuizingen zijn er groeiende bezorgdheden, maar Topsakal nuanceert. “Dat zijn moeilijke studies, je moet demografische veranderingen in onze maatschappij meenemen. De media kunnen zowel een positief als een negatief effect hebben. Hoe meer mensen erover lezen, hoe meer ze zullen denken: 'Dat heb ik ook weleens.' Eén op de tien mensen heeft oorsuizingen. Dat is al relatief lang een stabiel getal. Tinnitus is niet de volgende covidgolf.”

Het geluid van de natuur

Een gezonde houding bij muziekbeleving is: als het je stoort, moet je weggaan. “Dat zegt ook de arbeidsgeneeskunde: als je in 80 decibel moet werken, moet dat met gehoorbescherming gedurende acht uur,” legt Topsakal uit. “Is het 85 decibel, dan halveert de tijd dat je daar mag zijn. Is het 90, dan is het nog maar twee uur. Denk dan even aan het geluidsniveau op een festival. Voor de arbeidsgeneeskunde zou je daar wellicht geen kwartier mogen rondlopen.”

Leemans brengt zijn muziek ook live, maar het volume houdt hij onder controle. Met zijn modulaire synth, elektronica en tapes neemt hij plaats midden in de zaal, zo kan hij horen wat het publiek hoort. Dan voelt hij zich weer de jonge gast die met muziek cassettes en transistors begon te experimenteren. “Muziek is spelen,” glundert hij. “Dat is iets onbeschrijfelijks. De Beursschouwburg is nog maar mijn tweede show, van de eerste heb ik niet echt genoten, ik was te gefocust. Ik ben niet per se iemand die een publiek wil opzoeken. Maar de aandacht is wel fijn. Ook Philippe Cortens van Cortizona, het label waarop mijn album is uitgekomen, heeft mij van bij het begin heel erg gesteund. Je hebt soms dat duwtje nodig om in jezelf te geloven.”

Leemans draagt vandaag het adagio van de Amerikaanse componiste en accordeoniste Pauline Oliveros hoog in het vaandel: “The involuntary nature of hearing and the voluntary, selective nature of listening.” “Er is iets verloren gegaan in de manier waarop we vandaag naar muziek luisteren. Alhoewel ik ook geloof dat er een tegenbeweging op gang komt, waar ik misschien zelf deel van uitmaak, nu ik erover nadenk. We moeten weer leren onze oren open te stellen voor de geluiden die ons omringen. Ik woon graag in de stad, maar om de paar weken spendeer ik een paar dagen in het Meerdaalbos. Het is zalig om daar 's ochtends om zes uur buiten te zijn. '4'33”' van John Cage is precies dat, de compositie is de omgeving.”
Leemans is blij dat hij die omgevingsgeluiden weer kan horen én appreciëren dankzij zijn eigen muzikale activiteiten. Hij knikt. “Tinnitus is een probleem met je oren, maar vooral ook tussen je oren.”

Mich Leemans stelt Air near silence (nu uit bij Cortizona) voor in de Beursschouwburg op 23/6 (22.00), www.beursschouwburg.be