Expo: 'Erasmus en zijn beste drukkers'

Plagiaat en bescherming van eigendomsrechten blijven hete hangijzers bij het gebruik van het internet. Ook de drukkers die Erasmus' ideeëngoed kond maakten, hadden ermee af te rekenen. Al droeg de prins der humanisten er - commercieel slim gezien - toe bij om zijn oeuvre gelijktijdig in de Nederlanden, Parijs en Bazel onder kiese supervisie in druk te brengen. Een tentoonstelling in het Erasmushuis bewierookt zijn beste drukkers.

Josse Bade (Parijs), Dirk Martens (Leuven), Aldo Manuzio (Venetië) en Johann Froben - de vier
evangelisten van de boekdrukkunst in 'Europa' - en zijn zoon Hiëronymus Froben (Bazel), Johann Faber Emmeus (Freiburg), Matthias Schürer (Straatsburg) en Michael Hillen (Hoogstraten/Antwerpen): het zijn de bekendste drukkers die plankenvol boeken van Desiderius Erasmus van Rotterdam (1469-1536) hebben gedrukt. Voor het eerst zet het Erasmusmuseum hun verscheiden inbreng geconcentreerd in het zonlicht. Mag wel, want zonder hen zou de invloed van Erasmus op het zestiende-eeuwse denken minder verspreid zijn. Hun hand- en persarbeid wordt in de tentoonstelling Erasmus en zijn drukkers chronologisch in de tijd geplaatst: vanaf de eerste druk voor hun opdrachtgever tot de Opera Omnia (de Volledige Werken, die in Erasmus' testament al nauwgezet gepland stonden).

Het toppunt van kruisbestuiving en verknochtheid tussen schrijver en drukker moet gesitueerd worden in de laatste levensjaren van Erasmus. De auteur van de ver- en hertaling van het Nieuwe Testament kiest dan resoluut om bij Johann Froben (1466-1527), die nog enkel voor hem zal drukken, in het Zwitserse Bazel te gaan wonen. Froben zal zelfs een huis voor Erasmus toevoegen aan zijn eigen woonst, waar Erasmus tot het eind van zijn dagen onderdak vond, na zijn 'chambre d'hôte' in Anderlecht. Pas met de opdrachten voor Erasmus (vanaf 1513, en vooral vanaf Erasmus intrek in Bazel in 1521) zal drukkerij Froben vermaardheid verwerven. In het bijzonder de roemrijke druk van de Grieks-Latijnse tweedelige uitgave van het Nieuwe Testament (1514-1516) zou de naam van Froben voor altijd verstrengelen met die van Erasmus. Het concept kwam van Froben zelf om links de originele Griekse tekst te publiceren, naast de Latijnse vertaling op de rechter pagina's. De commentaren in een aparte aanvullende uitgave, blijft het kroonjuweel van de drukker. De verluchting door prachtige renaissancistische titelpagina's, door graveurs uitgewerkt op bestelling van de drukker, geeft bovendien een indrukwekkend meerwaarde aan dit werk. Zo zou Hans Holbein voor Froben en Erasmus tekenwerk leveren. Het is bekend dat Erasmus inspraak had in de lettertypes, vandaar dat hij zoveel mogelijk in de drukkerij aanwezig wilde zijn om het drukkersproces te volgen en zo nodig in te grijpen. Ook de druk van de Institutio Principis Christiani, die Erasmus als raadsheer van Keizer Karel neerschreef, en zijn Brieven van de heilige Hiëronymus, horen tot de visitekaartjes van de Froben-dynastie.

In de eerste kamer van het Erasmushuis in Anderlecht, nu de Rederijkerskamer genoemd, hangt trouwens een muurgrote schildering, waarop beide heren geportretteerd worden bij Froben thuis (zie foto). Het doek is van de hand van de Belgische historieschilder Felix Cogen en situeert Erasmus terwijl hij zijn leerlingen-secretarissen en de burgemeester van Bazel en diens zoon toespreekt. Froben (uiterst links in het doek) zit - opvallend in lectuur verzonken - achter de rug van Erasmus. In de vitrinetafel bij het doek ligt ook het eerste gedrukte portret van Erasmus, vertrekkend van een gravure, net als de gedrukte bloemlezing van brieven (uit 1521) van Erasmus aan zijn Anderlechtse gastheer, kanunnik Pieter Wychman, bewoner van het kapittelhuis (nu Erasmushuis). Erasmus zou trouwens altijd een nauwgezette supervisie waarnemen van alles wat hij uitgaf, van zijn eigen brieven tot de Opera Omnia die net na zijn dood in druk ging.

In de Renaissancezaal etaleert het museum de eerste drukken waarin elk blad nog in blokvorm volgepropt werd, zonder enige spatie - ook al omdat papier veel kostte. Een goed voorbeeld daarvan is de eerste brief die van Erasmus werd opgenomen in een incunabel, een wiegendruk van Robert Gaguin (humanist en historicus in Parijs), uit 1501. De evolutie gaat snel en valt op. Een grote beginletter wordt al eens achteraf met een gravure ingevuld en niet meer met de hand ingekleurd in de traditie van de manuscripten. Ook het gebruik van kolomdruk raakt in zwang. Net als experimenten als een gedicht, uitgelijnd in kelkvorm, of de druk van het Grieks, wat niet evident was. De eerste Griekse drukletters waren moeilijk leesbaar, omdat ze gebaseerd waren op het handschrift. Pas later zouden losse letters gebruikt worden om tot een mooier drukschrift te komen. Ook het verkleinen van de letters - wat kleinere uitgaven toeliet - en het gebruik van de cursief, uitgevonden door Aldo Manuzio (in Venetië), doet bij Erasmus' werk zijn intrede. De humanist bleek gepassioneerd door het kleine karakter en schreef de drukker aan: 'Ik wil dat je dit boekje drukt in je kleine, lieftallige lettertje. Het zal me toelaten een kleiner formaat te drukken zodat alles minder kost.' Ook de enige geautoriseerde (dus gecensureerde) druk van de Adagia (Spreekwoorden) van Erasmus, waarvan Festina lente (Haast je langzaam) nog erg vertrouwd in de oren klinkt, wordt uitgestald. Het dateert van de periode van Filips de Tweede. De uitgestalde werken van Erasmus geven trouwens een goed beeld van de evolutie in de tijdslijn van de druktechnieken: van lettertype en gebruikt bladformaat tot lay-out. Dat de drukkers één of twee drukkersmerken als kwaliteits- en eigendomsstempel hanteren, wordt duidelijk geïllustreerd met het werk van Dirk Martens (1450- 1534) uit Leuven. Zo gebruikte de drukker zowel het heilige anker als een schild met zijn portret en naam: Theodoricus Martinus. Ook vallen stilaan bredere marges op, waarin de lezer eigen kanttekeningen kon schrijven bij de lectuur. Een aangename - alhoewel dure - tegemoetkoming aan de behoefte van het intellectuele lezerspubliek.

Al wou de drukker ook iets terug voor zichzelf, zoals blijkt uit de Congratia et Privilegio. Het zich toe-eigenen van privileges ontstond uit de problemen die de boekdrukkunst ondervond, en die vergelijkbaar zijn met die van het internet. Er ontstonden drukken die niet toegestaan waren door de auteur. Er trad een explosie van drukwerk op, zodat de auteur niet meer wist hoeveel werken de drukker had geproduceerd. Het voordeel was uiteraard de snelheid en verruiming van de informatieverschaffing, maar een controle op wat gedrukt werd, drong zich op. Later zou dat weliswaar in negatieve zin evolueren naar de censuur op het drukwerk. Een andere grote drukker uit onze contreien was Josse Bade (Jodocius Badius), die eerst aan de gemeente Asse bij Brussel werd toegeschreven, later aan Gent, en zich in 1506 in Parijs vestigde. Erasmus zou vaak kritiek op diens drukwerk leveren, al bleef Bade zijn vaste drukker tot hij Froben in de arm nam. Dat de drukkers ook 'verkopers' waren, blijkt uit het aanwezige materiaal, dat toont dat Bade ook voor de tegenstanders van Erasmus (als Parijse theologen) drukte. Wie tijd neemt voor het detail, vindt verder het meest recent gekochte werkje van het Erasmushuis: een Froben-editie van de Lof der Zotheid (uit 1521, toen Erasmus in Anderlecht verbleef). Er staat een manuele tekening van de Zotheid in een kantlijn, waarvan de kunstenaar nog onbekend is. We melden graag dat de uitbreiding van de collectie van het Erasmushuis uitsluitend wordt gefinancierd door wat de Vrienden van het Museum in het kerkzakje doen. Enkel daardoor kan het Erasmushuis op veilingen en antiquariaten een bod doen om bijzondere vondsten in huis te halen.

:: Erasmus en zijn drukkers, nog tot 14 oktober in het Erasmushuis, Kapittelstraat 31, Anderlecht. Open van dinsdag tot zondag van 10 tot 17 uur. Toegang: 1,25 euro (Begijnhof inbegrepen). Info: 02-521.13.83