Fotograaf Jirí Jíru: leven tussen Brussel en Praag

"Ik zeg het met pijn in het hart, maar het is zo: de mensen hier zijn veel sympathieker dan mijn landgenoten." Fotograaf Jirí Jíru belandde meer dan veertig jaar geleden als politiek vluchteling in Brussel, nadat de sovjettanks hardhandig de Praagse Lente hadden neergeslagen. Zijn tijd verdeelt hij dezer dagen tussen Brussel en Praag.

Een snipverkouden Jirí Jíru ontvangt me thuis, langs de Luikenaarsstraat in Elsene. "Ik weet niet hoe het komt, ik ben niet meer tegen de kou bestand. Het zullen de jaren wel zijn." En zeggen dat Jíru ooit zes weken lang temperaturen tot min veertig trotseerde in de Sovjet-Unie van Gorbatsjov. Dat was in opdracht van People Magazine, met een oplage van twaalf miljoen het grootste magazine ter wereld.

"De foto's hebben niet alleen geresulteerd in de special People goes to Russia, ook in een boek, Photostroika. Gepubliceerd door een Zwitserse uitgever, die ik bij toeval had leren kennen nadat ik op andere plaatsen bot had gevangen, telkens weer."

Oom Václav, indertijd een gerenommeerde avant-gardefotograaf, stak zijn neef aan met de liefde voor het vak. Iets om op terug te vallen toen hij ongewild in Brussel was gestrand. "Mijn vader was officier in het leger. Maar na de Tweede Wereldoorlog betekende dat weinig of niets; thuis hadden we het niet breed, een boterham met confituur of mosterd was al een lekkernij. In 1968, toen de regering van Alexander Dubcek communisme met een humaner gezicht aan de rest van de wereld toonde, heb ik in Praag enkele Brusselaars leren kennen. Ze nodigden me uit voor een weekje Brussel. Op 20 augustus ben ik vertrokken. Onderweg hoorde ik van mijn vrienden dat de sovjettanks Praag waren binnengevallen. Ik dacht aan een grap, maar dat was het helaas niet: de vrijheidsdroom van een hele natie lag aan diggelen. Aan de telefoon zei mijn moeder: 'Blijf waar je bent tot ze weer weg zijn.' En dus ben ik 25 jaar uit mijn vaderland weggebleven. Gelukkig maar dat ik, in tegenstelling tot de meeste Tsjechen, naast Duits ook Engels had geleerd: het is me zeer van pas gekomen. Mijn oom en mentor, die hoofdredacteur was van Fotografie, een viertalig fotomagazine dat hij in 1957 had opgericht, is het minder goed vergaan. Hij weigerde te buigen voor de tirannie van het Warschaupact, en dat heeft hem zijn carrière gekost."

Humo
"In Brussel schreef ik me in aan het Insas. Na twee jaar ben ik daar noodgedwongen mee gestopt en ben ik gaan werken, als laborant. Dan heeft het geluk de clan-Anthierens op mijn weg gezet. Zo heb ik een reportage kunnen maken over de Bee Gees. De foto's zijn in handen gekomen van Guy Mortier, die ze in Humo heeft gepubliceerd. Zesduizend Belgische frank kreeg ik ervoor, een heel maandloon bij Guyot. De keuze was snel gemaakt."

Het was het begin van een mooie carrière die Jíru zelfs tot op het presidentieel kasteel in Praag gebracht, waar hij tien jaar lang een kantoortje heeft gehad als officiële fotograaf van Václav Havel.

"Na een jaar freelancen voor publicaties als Humo en Mimosa werd ik vertegenwoordiger voor Time Magazine in Brussel. People Magazine, Paris Match, Businessweek, Sports Illustrated, The New York Times, The Herald Tribune volgden. En toen stierf koning Boudewijn. Op de begrafenis ben ik aan de praat geraakt met de woordvoerder van president Havel, zes maanden later heb ik mijn winkel in Brussel gesloten en ben ik naar Praag gegaan. Waar ik een eigen bureautje kreeg in het presidentieel kasteel. Nu denk ik dat ik indertijd de verkeerde beslissing heb genomen, maar toen was ik vol enthousiasme over Havel en de Fluwelen Revolutie. Ik kreeg maar tweehonderd euro per maand, maar voor het geld deed ik het niet, wel voor de eer. Het was ook een boeiende periode. Staatsbezoeken aan Nieuw-Zeeland, Australië, Brazilië, Paraguay, Uruguay, Vaticaanstad,... Ontmoetingen met Bill en Hillary Clinton, de Rolling Stones, Tina Turner, Queen Elizabeth. Grote luxe was het niet, ik moest zelf voor de filmrolletjes zorgen. De mensen rond Havel waren vooral oud-communisten, en dat merkte je aan hun denken en handelen."

"Na tien jaar ben ik gestopt, en toen bleek ik weer bij af te staan. Zo lang weg zijn uit de perswereld, zeker in Amerika, is een eeuwigheid. Niemand in New York die mij nog kende of werk wilde geven."

Stelen en bedriegen
Aan de muren van mijn gastheer herinneren foto's en persbadges aan zijn succesrijke verleden. Daartussen ook een grote foto van een besnorde jonge man, met een lachende vrouw in de tuin van het Witte Huis. "Dat ben ik met mijn Amerikaanse ex, met wie ik twee zonen heb, Michael en Christian. President Nixon was net moeten aftreden, Gerald Ford was aan de macht. Ik was er op uitnodiging van David Hume Kennerly, een collega bij Time, die het geschopt had tot officiële fotograaf van Ford."

"Zijn broodje was achteraf gebakken, het mijne niet toen ik mijn boeltje pakte bij Havel. Ik heb zojuist mijn Belgische pensioen getrokken, 250 euro ocharme. Ik zou stevig in de knoei zitten als ik dit huis met tuin, waarvan ik twee verdiepingen verhuur, niet zou hebben. En zeggen dat ik professioneel zoveel succes heb gehad. Ik zou het huis kunnen verkopen, inderdaad, maar als ik naar Brussel kom, wil ik niet in een appartementje verblijven."

Als Jíru niet in Brussel is, dan zit hij in Praag, waar hij in zijn eigen galerie de vrucht van bijna veertig jaar tentoonstelt. Samen met foto's van zijn oom. "Op eigen houtje, zonder sponsors. Dat kan ik omdat het pand, vroeger van mijn oom, mijn eigendom is. Als ik er niet ben, dan zorgt mijn vriendin Sharka ervoor dat alles in goede banen loopt. Ik zou graag een grote retrospectieve willen organiseren, maar in Tsjechië gaan er weinig deuren open, omdat ik indertijd weg ben gegaan. In België wil het ook niet lukken, waarschijnlijk omdat ik een Tsjech ben en geen Belg. Het maakt dat ik een beetje tussen twee stoelen val. Ik dacht dat ik met het voorzitterschap van Europa van Tsjechië wel aan de bak zou komen in Brussel. Maar in het Tsjechische Cultuurhuis zeiden ze mij dat ik te laat was, dat er al andere mensen waren aangeduid. Mensen met de juiste connecties: ze kenden bijvoorbeeld de minister van Buitenlandse Zaken."

Met zijn landgenoten loopt Jíru niet hoog op. Al wil hij zijn vaderland niet verloochenen. "Er is welvaart in Praag; veel mensen hebben na de val van het communisme het huis of appartement waarin ze woonden, voor een appel en een ei van de staat kunnen kopen. Het was ook een goede zet van de machthebbers om hun kiezers gunstig te stemmen: ze zijn nog steeds aan de macht. Hebben de meeste mensen het dus goed, dan moet ik met pijn in het hart zeggen dat de mentaliteit barslecht is. Ik vind de Belgen sympathieker dan de Tsjechen. De mensen zeggen hier goeiedag, en als ik naar de markt ga, hoef ik niet bang te zijn om bedrogen te worden. Helemaal anders dan in Tsjechië, waar iedereen steelt van iedereen. Het ergst van al zijn de taxichauffeurs, die knoeien met hun meters, en de politie, die compleet corrupt is. Onder het communisme maakte iedereen er een sport van te stelen van de staat, de jonge generatie heeft het slechte voorbeeld van hun ouders overgenomen en steelt nu dus van de anderen. Rondlopen in Praag is dan ook erg stresserend, je moet echt op je hoede zijn."

"Niet alleen zijn de mensen hier dus sympathieker, België heeft me ook veel gegeven toen het moeilijk ging. Ik hou ook van het klimaat, hoe gek het ook mag klinken. Een vochtig klimaat gaat me nu eenmaal goed af, en de nabijheid van de kust is een ongelooflijke luxe."