Frie Leysen leidt Theater der Welt in Culturele Hoofdstad 2010

In Brussel kennen we haar al langer. Sinds ze in 1994 het Kunstenfestivaldesarts uit de grond stampte, is Frie Leysen een begrip. Tien jaar lang leidde ze het internationale interdisciplinaire festival. Na Brussel ging het even richting Arabische wereld voor alweer een spraakmakend festival: Meeting points. En nu is Frie Leysen in het Ruhrgebied aanbeland. Het Ruhrgebied?!?

H et volledige Ruhrgebied is dit jaar Culturele Hoofdstad, samen met het Turkse Istanboel en het Hongaarse Pécs. In de praktijk gaat het niet over één Ruhr-stad, maar over 53 steden die samen het immense gebied in het noordwesten van Duitsland vormen. In dat kader is Frie Leysen gevraagd om het (alweer) interdisciplinaire internationale festival Theater der Welt te organiseren. Dat is een festival dat al dertig jaar bestaat en om de drie jaar in een andere Duitse stad plaatsvindt.

Deze editie is speciaal voor Ruhr 2010 een jaar naar voren geschoven en naar het Ruhrgebied gehaald. Het is de allereerste keer in het dertigjarige bestaan van Theater der Welt dat er een 'vreemde' curator gevraagd wordt. Tot nu toe was de festivaldirectie heel erg Duits, zoals zoveel dingen in Duitsland.

Frie Leysen heeft geen enkele Duitse kunstenaar aangesproken. Bewust, zegt ze, want die hebben het hele jaar door de kans om hun ding te doen, en bovendien vindt ze het nodig om het perspectief van de mensen in het Ruhrgebied te verbreden. Ze zijn veel te veel met zichzelf bezig, en dat leidt tot narcisme.

Of ze daarop dan niet veel reactie gekregen heeft? "Ze wisten waar ze aan begonnen toen ze me vroegen," antwoordt ze stellig. Ze zijn vooral bang voor wat getoond zal worden, maar kunst is er nu eenmaal niet om de mensen blij te maken.

Fussballspieler-Deutsch
Om Theater der Welt te kunnen organiseren, is Leysen in Essen gaan wonen. Mitten drin. Dat moet, vindt ze. Hoe kan je anders weten wat er leeft, hoe de dingen functioneren, wat de dynamiek is?

Over haar Duits is ze niet te spreken, flä­misches Fussballspieler-Deutsch noemt ze het zelf, maar daar moet ik haar ongelijk geven. Had ze niet net een uur lang met de internationale pers gesproken, in het Duits? In die twee jaar dat ze in Essen woont, is ze natuurlijk nooit echt lang daar geweest. Ze was constant de hort op. Op zoek naar interessante mensen.

Van industrie naar cultuur
Hoewel Theater der Welt niet vertrekt vanuit Essen of het Ruhrgebied, zijn er heel wat links. Leysen heeft, zoals altijd bij de voorbereiding van haar werk, de wereld rondgereisd op zoek naar die 'interessante' mensen. Esthetische exotische parels zullen haar worst wezen, net als de andere zogenaamd 'internationale' festivals. Die zijn allemaal veel te Europees en te westers. Nee, ze heeft gezocht naar jonge mensen in stedelijke contexten in Afrika, Latijns-Amerika en Azië, en naar hoe zij met die context omgaan. Hoe zien ze hun samenleving, hoe analyseren ze die, en wat vloeit daaruit voort? Hoe groot is hun behoefte om daarover te communiceren met het publiek, en ontstaat er uit die behoefte - wie weet - misschien zelfs een nieuwe kunstvorm? Dat zijn de vragen die ze zich stelt als ze op stap is.

Daarbij komt natuurlijk ook: hoe relevant zijn al die visies voor een 'ander' (lees: Duits) publiek? Het antwoord is: "Zeer relevant!" Theater der Welt is een uitnodiging aan het (Duitse) publiek om de blik te verruimen en de voorstellingen te zien door de ogen van de makers. Zo kom je los van de narcistische zelfreflectie en zie je alles in een bredere context.

Ja, er is veel werkloosheid in het Ruhrgebied. Ja, de jongeren trekken weg, maar er zijn plekken in de wereld die er veel slechter aan toe zijn. Er staan nogal wat mijnsites en andere indus­triële gebouwen leeg in het Ruhrgebied. Na jaren werkloosheid zijn ze nu weer volop in gebruik genomen. Ze zijn omgebouwd, gerenoveerd en doen nu dienst als cultuurtempels. In een van die cultuurtempels plaatst Frie Leysen een productie met John Cale, Velvet Underground-man van het eerste uur. Cale komt oorspronkelijk uit Wales, ook een mijngebied. Hij ging terug naar zijn geboorteplaats en filmde er de omgeving waar hij opgegroeid is, het huis waarin hij als kleine jongen gewoond heeft. Dat huis staat nu leeg, net als de vervallen mijnsites in Wales.

Het is een confrontatie die perfect past in een lege zoutopslagplaats in de voormalige mijn van Essen. Zulke plekken vragen om monumentale kunst, om inhoud. Helaas zie je maar al te vaak dat er alleen maar geïnvesteerd wordt in stenen, in gebouwen; aan de inhoud wordt pas gedacht als het geld op is.

In dat hele Ruhr 2010-verhaal wordt nogal wat getoeterd over de reconversie van deze industriegebieden. Maar het valt nog af te wachten of ze er in het Ruhrgebied in zullen slagen een blijvende 'cultuur' in te planten. Kunst en cultuur maak je niet met een vingerknip, het is iets organisch. Komen er volgend jaar ook nog kunstenaars en kunstliefhebbers naar het Ruhrgebied afgezakt?

Monocultuur
Zo goed als alle medewerkers van Ruhr 2010 zijn geïmporteerd en pakken hun koffers op 31 december en trekken om klokslag middernacht de deur achter zich dicht. Zo is ook Thea­ter der Welt een one-shot : binnen en buiten.

Ik heb mijn best gedaan om Frie Leysen te ontfutselen wat ze na Theater der Welt gaat doen. Het is me niet gelukt. Ze leeft te veel in the moment en in het festival om daaraan al te denken, maar een ding staat vast: in Essen blijft ze niet; ze komt graag terug naar Brussel, naar België, ze verlangt er zelfs naar. Ze mist de tweetaligheid, ze mist een stad waar verschillende culturen naast elkaar leven. Een 'één-cultuurstad' zoals Essen of een land zoals Duitsland vindt ze minder spannend. Ondanks de uitslag van de recente verkiezingen is die tweetaligheid in haar ogen nog altijd de troef van België. Die Latijnse en die Germaans-Angelsaksische cultuur die constant tegen elkaar aanschurken, is het spannende van België.

Maar voordat er nog maar gedacht kan worden aan Brussel, eerst even dit afwerken: Thea­ter der Welt is op 30 juni van start gegaan en loopt nog tot en met 17 juli in Mülheim an der Ruhr en in Essen. Op de affiche geen Duitsers, wel een paar bekende en minder bekende Belgen.