Het leven van Toots Thielemans: Marollien in mineur zeven

'Tussen een lach en een traan': dat was de levensfilosofie die Jean-Baptiste 'Toots' Thielemans zo mooi vervat in zijn bekendste nummer, 'Bluesette'. De muzikale erfenis van het Brusselse jazzicoon is nauwelijks te overschatten.

Die ingehouden, melancholische mondharmonica, de tristesse waarmee hij de blues in jazz vertaalde: niemand kon dat beter dan Toots Thielemans. Het is zijn versie van de Portugese saudade, hartzeer met een glimlach, verklankt in zijn geliefkoosde mineur zevenakkoord.

Die bitterzoete ziel kreeg Toots mee in de Brusselse Marollenwijk, waar hij in 1922 was geboren. Elke zondag speelde er een accordeonist in 't Trapken, het volkscafé van zijn ouders in de Hoogstraat. In de wieg trappelde de kleine Jean-Baptiste al driftig mee. Zijn vader stopte hem zelf een accordeon toe, en als driejarige uk speelde hij er algauw de Brabançonne op. De ket werd een vedette op en rond het Vossenplein.

Toots ging ook piano spelen, maar daar lag zijn roeping niet. De oorlogsjaren hadden jazz naar Europa gebracht, en dankzij Louis Armstrong was hij erdoor in de ban geraakt. Bij een weddenschap had hij een gitaar gewonnen, en Django Reinhardt vertaalde jazz naar dat instrument. Reinhardt werd Toots' eerste grote voorbeeld.

Toots' werk op gitaar bleef altijd minder bekend, maar was niet minder indrukwekkend. Minder snel dan Django Reinhardt, minder virtuoos dan Wes Montgommery. Maar net zoals in zijn harmonicaspel heel vrij maar gedoseerd, diepe emoties gebald in één noot. Het was Thielemans' grote kunst.

Hij begon te jammen met Amerikaanse soldaten in Brusselse cafés en vond een compagnon in Bobbejaan Schoepen. Samen zouden ze de kunst van het fluiten internationaliseren. Thielemans versmolt het met zijn gitaarspel, via de befaamde 'unisono'-techniek. Het zou hem zijn bekendste nummer opleveren, 'Bluesette', dat uitgroeide tot een standard.

Later belandde hij met zijn unieke techniek op de soundtrack van de schandaalfilm Turks fruit van Paul Verhoeven. Filmregisseurs vonden hem wel vaker, ook bij Midnight cowboy en The getaway leverde hij een iconische klankband. En hij bedacht natuurlijk ook het kenwijsje van Sesamstraat.

In 1947, op 25-jarige leeftijd, trok Toots naar de VS in het gezelschap van een avontuurlijke oom. Hij belandde er in een club in Miami, daarna trok hij naar New York. Het werd een sleutelmoment, want hij had ook een instrument op zak dat hij als veertienjarige knul had ontdekt dankzij een film van James Cagney: de mondharmonica. Het was een instrument dat hem letterlijk goed deed, want hij leed aan astma en kon zo zijn longen trainen.

Het publiek keek vreemd op toen hij jazz begon te spelen op een instrument dat vooral in lichte muziek werd gebruikt of waardoor bluesmuzikanten rauwe emoties uitspuwden. Maar het swingde en je kon er heerlijk op improviseren. Allemaal op zijn typische, ongedwongen manier: alsof het niks was vond Toots de juiste noten, weg van de geijkte toonladders. Vraag het aan het elke rechtgeaarde jazzmuzikant: net in dat improviseren vond Toots zijn gelijke niet.

De Marollien oogstte steeds meer lof voor zijn zachte maar zo efficiënte spel. Bewondering door internationaal gerenommeerde muzikanten, componisten en bandleaders volgde snel. Twee jaar later stond hij al te jammen met Miles Davis in Parijs en trok hij met bigbandgoeroe Benny Goodman op tournee door Europa. Jean-Baptiste bekte internationaal niet lekker, en hij veranderde zijn naam in 'Toots', een verwijzing naar de vandaag vergeten jazzmuzikanten Toots Mondello en Toots Camarata.

In 1952 emigreerde Toots naar de bakermat van de jazz, de VS. Een paar jaar later werd hij zelfs Amerikaans staatsburger, zodat hij er langer kon werken en toeren. Hij ging bij Charlie Parker's All-Stars spelen en brak in 1962 helemaal door met 'Bluesette'.

In 1963 kwamen de Beatles voor het eerste naar New York. John Lennon vertelde Thielemans hoe hij dankzij hem verliefd was geworden op de Rickenbacker-gitaar. Hij had als jonge knul een foto van Toots gezien toen die aan de slag was in het George Shearing's Quintet.

Bij dat soort legendarische ontmoetingen moet je nu jezelf in de arm knijpen. Maar de Brusselaar bleef er altijd eenvoudig en bescheiden bij.

De lijst samenwerkingen is nochtans ongeëvenaard. Jazzlegendes als Charlie Parker, Herbie Hancock, Bill Evans en Jaco Pastorius, iconische zangeressen Ella Fitzgerald, Peggy Lee en Édith Piaf, maar ook popmuzikanten als Paul Simon, Billie Joel en Stevie Wonder stonden aan te schuiven om met hem te werken. Welke Belg, welke muzikant tout court doet hem dat na?

In de jaren 1970 raakte Toots in de ban van Braziliaanse muziek. Niet verwonderlijk, want in de bossanova vond hij de door hem zo geliefde mineurmuziek terug.

Begin jaren 1980 liep het fout. Toots kreeg, op zijn 59e, een hersenbloeding, een lang herstel volgde. Hij leerde opnieuw harmonica spelen, maar gitaar lukte maar moeilijk en fluiten helemaal niet meer. Goed, toen had hij allang geschiedenis geschreven.

Toch bleef de erkenning in eigen land lang uit. Zijn harmonicaspel werd weggezet als sentimenteel. Eerherstel volgde in 1997, toen hij de eretitel Commandeur in de Orde van Leopold II kreeg. In 2001 verhief koning Albert II Toots tot baron en werd hij doctor honoris causa aan de ULB en de VUB. In Vorst ligt sinds 2011 de Toots Thielemansstraat.

In 2008 goten de Waalse cineasten Pierre Barre en Thierry Loreau het leven van Toots in de film Toots Thielemans, l'incroyable destin d'un ketje de Bruxelles. Het verhaal van dat ketje is waarlijk onwaarschijnlijk. Quincy Jones, de legendarische componist en producer, bekend van zijn filmsoundtracks en vooral zijn werk met Michael Jackson, rekent Toots tot de allergrootsten, en plaatst hem op gelijke hoogte met Miles Davis, Charlie Parker en Dizzie Gillespie. En gelijk heeft hij.

Voor ons zal hij ook altijd een van de grootste Belgische muzikanten blijven, naast Brel. Lang voor Stromae in New York Madison Square Garden triomfeerde, liet hij monden openvallen in een vol Carnegie Hall. Toots is de muzikant die België voorgoed aan de jazz heeft gelinkt, en daarvoor moeten we hem eeuwig dankbaar zijn.

Bijna exact twee jaar geleden blies hij zijn laatste noot op Jazz Middelheim, het festival in Antwerpen waarvan hij peter was. Vandaag ademde Toots Thielemans een laatste keer uit in zijn slaap. Hij werd 94. Speel nog een deuntje, daarboven, ket.