Joachim Lafosse: 'Ik ben geen cynische cineast'

Jazeker, Joachim Lafosse is een getalenteerde filmregisseur. De jonge Brusselaar weet na vier langspeelfilms hoe je levensecht drama bekomt. Maar zo lopen er nog veel rond. Het verschil maakt Lafosse met het lef om gevoelige onderwerpen te fileren, het lef om met scherpe inzichten de kijker tot nadenken te dwingen. Dat sommigen hem daardoor voor reactionair verslijten, neemt hij erbij. Zoveel moed verdient een groot interview, hier en nu.

Elève libre gaat over kindermisbruik en toont net als de film waarmee Lafosse internationaal doorbrak, het indringende Nue propriété, hoe het fout loopt als er geen grenzen zijn. De zestienjarige Brusselaar Jonas (de uitstekende nieuwkomer Jonas Bloquet) glijdt steeds dieper weg. Een tenniscarrière mag hij op zijn buik schrijven, op school liep het al langer fout, zijn ouders kijken niet meer naar hem om. Drie volwassen kennissen ontfermen zich over de wankelende jongen. Vooral dertiger Pierre heeft het geduld om Jonas voor te bereiden op de middenjury. De bandeloze volwassen moeien zich ook met Jonas' seksuele ontwaking. Geen van beide partijen weet de grens tussen weldoen en misbruiken liggen. Lafosse weigert er een proces van te maken en nodigt de toeschouwer uit om diep en goed na te denken.

In december werd u voor het eerst vader, waarvoor onze gelukwensen. In geen enkele van uw films maken ouders een goeie beurt. Maar u bent er klaar voor?
Joachim Lafosse: Nue propriété heeft me verlost van het idee van de ideale ouders. Van mijn ouders heb ik geleerd dat je niet perfect moet zijn. En dat betekent dat ook ik vader kan zijn. Ik was er klaar voor. Maar het gaat niet alleen om mij. Op de eerste plaats heb ik natuurlijk een vrouw ontmoet die ik doodgraag zie.

Ik ben geen cynische cineast. Films dienen ergens toe. Films beïnvloeden mijn leven en mijn denken. De films die ik draai, de films die me beroeren. Een samenleving zonder film, of meer algemeen zonder kunst en cultuur, is een samenleving zonder vooruitgang. Nog één iets over het vaderschap: ik wil niet dat mijn zoon meemaakt wat Jonas in Elève libre meemaakt. Ik wil niet dat hij zo het leven ontdekken moet. Als vader is het mijn taak om kennis over te dragen. Ik wil mijn zoon alles meegeven om niet in een relatie te verzeilen zoals beschreven in de film. Ik wil hem bijbrengen wat ook deze film zegt: dat het in een relatie noodzakelijk is dat er grenzen getrokken worden. Ik hoop dat de kijker door de film gaat nadenken. Wanneer wordt de limiet overschreden? Wanneer wordt kennisoverdracht schending van de eerbaarheid? Wat betekent het om volwassen te zijn? Liegen we onze kinderen voor als we beweren de weg te kunnen wijzen naar permanent genot? Volwassen zijn is gemis en frustratie aanvaarden. Opvoeden is ook jongeren daarmee leren omgaan. Er is een verschil tussen drift en verlangen. De volwassenen in de film volgen voortdurend hun driften.

Kunnen we Pierre met een goeroe vergelijken?
Lafosse: Zijn discours is sectair. Hij laat Jonas geloven dat hij voor zichzelf leert denken maar dat is niet zo. De klager, de neuroot is voorgeprogrammeerd om de pervert te ontmoeten. De pervert zegt dat hij de weg weet. 'Ik zie niet af, ik geniet. Doe zoals mij.' De pervert zal nooit zeggen dat hij afziet en dingen doet die niet mogen. Dat maakt het erg moeilijk om over perversie te praten in een film. Je moet tonen wat de pervert niet laat zien en wat zijn slachtoffer niet wil zien.

De kijker is getuige van misbruik, kindermisbruik zelfs. Maar omdat Jonas al zestien is en omdat beul en slachtoffer niet zo extreem duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn als in de fel gemediatiseerde affaires, aarzelt de kijker om het als dusdanig te bestempelen. En toch. Dat Jonas de grenzen niet weet liggen is normaal. Adolescenten avonturieren en achterhalen zo wat kan en niet kan. Moet dat niet beschermd worden?
Lafosse: De films beschrijft een misbruik, geen proces. We zeggen niet wie de slechte en wie de goeie is. Misbruik is meestal een zeer complexe zaak en meestal komt er géén proces aan te pas dat beul van slachtoffer onderscheidt. Het is geen populaire boodschap maar je kan tegelijk slachtoffer én beul zijn. Elève libre stelt de vraag naar de verantwoordelijkheid van Jonas zelf.

Maar leg me geen woorden in de mond die jouw stelling tegenspreken. Ik volg je volledig. De exploratiedrang van de adolescent verplicht de volwassenen om de grens te verduidelijken. Elève libre is minder een film voor adolescenten dan een film die volwassenen probeert te doen nadenken over de grenzen die ze adolescenten moeten tonen. De adolescent heeft recht op zijn nieuwsgierigheid.

Met opzet koos ik voor een bijna meerderjarige adolescent. Was hij twee jaar jonger dan schreeuwde iedereen schandaal: pedofilie. Nu wordt dat niet luidop gezegd. Wanneer heeft iemand de maturiteit om voor zichzelf uit te maken of een relatie kan of niet? Wetten beschermen ons. Maar een 15-jarige kan over de ervaring en de capaciteiten beschikken om zelf te bepalen wat slecht voor hem is terwijl sommige 24-jarigen dat nog niet kunnen en misschien zelfs nooit zullen kunnen. Ik ben wetgever noch rechter, ik ben cineast en mijn taak kan zijn: de zin van wetten doen begrijpen aan de hand van een verhaal dat onderzoekt wat er gebeurt als die wetten niet gerespecteerd worden.

Elève libre is een denkoefening van formaat, het onderwerp uiterst delicaat. Hoe bent u omgegaan met de jonge Jonas Bloquet?
Lafosse: Ik kan bezwaarlijk aanzetten tot nadenken en dan zelf Jonas zomaar wat laten doen. Elke minuut van de opnames heb ik me de vraag gesteld of ik zelf geen grens overstak. Maar die vraag stelt zich altijd als je filmt. Wat kan, wat kan niet? Wat komt er in beeld, wat niet? Belangrijk was dat het verhaal ook voor Jonas betekenis heeft. Ook hij moet zin hebben om dit te vertellen. Hij begreep de fragiliteit van het personage. Hij heeft afgezien toen duidelijk werd dat hij geen grote tenniskampioen zou worden. Zijn ouders waren goed op de hoogte en konden hem opvangen wanneer nodig. Op de set zelf liep alles van een leien dakje. Ik bekritiseer de effecten van porno. Het leek me niet gepast om te filmen als een pornograaf.

Het onderwerp is zwaar zonder dat de film verstikkend is. Dat konden we van uw debuut, Folie privée, niet zeggen. Heeft u het gevoel er op vooruit te gaan?
Lafosse: Ik heb meer ervaring. Je wordt geen cineast in drie, vier films. Je wordt schilder door veel te schilderen. Ik krijg deze keer zeer weinig vragen over de vorm van de film. Ik ben blij dat de vorm niet opvalt, dat is het beste. Maar over de vorm heb ik veel langer nagedacht dan de eerste keer. Ze is veel beheerster. Ik weet pertinent zeker dat een andere vorm nefast zou geweest zijn. In Folie privée was er alleen maar plaats voor mij. In Elève libre is er ook plaats voor de kijker. Hij krijgt de kans om subjectief te zijn.

Stads- en generatiegenote Fien Troch heeft het in haar nieuwe, eveneens uitmuntende film, over het gemis van een kind dat een koppel uiteendrijft. Ook in haar interviews durft de naam Dutroux vallen. Is uw generatie getekend door die affaire?
Lafosse: We zijn groot geworden en hebben nagedacht over wat men ons destijds allemaal getoond en verteld heeft. Ik ben op een punt in mijn leven beland dat ik mijn mening wil geven. Na de affaire-Dutroux hebben we de kans gemist om het debat over misbruik te voeren. Het leed van de ouders is onbeschrijfelijk, en wat er gebeurd is verschrikkelijk maar relatief makkelijk te begrijpen. Het is goed mogelijk dat er pedofielen mee zijn opgestapt in de witte marsen. 90 procent van alle gevallen van misbruik gebeuren in een gezin of in de onmiddellijke omgeving van het slachtoffer. Misbruik dat je overleeft, waar je mee leert leven. En voor de filmtoeschouwer die niet lang nadenkt, is de kous daar helaas mee af.

Elève Libre, BE, 2008
dir: Joachim Lafosse, act. Jonas Bloquet, Jonathan Zaccaï, Yannick Renier, Claire Bodson, 105 min.
UGC De Brouckère, Vendôme