Ken Loach over nieuwe film It's a free world...

De nieuwe film die Ken Loach vorige week voorstelde in een laaiend enthousiast Paleis voor Schone Kunsten heet It's a free world... Zou de grootmeester van de sociaal-realistische cinema zich soms bekeerd hebben tot ultraliberaal en stekeblind geloof in de mirakels van het wilde kapitalisme? Wie Loach kent, weet beter. Wie de film zag, weet beter. Wie dit interview leest, weet beter. "Mensen uitbuiten, is dat soms ook een vrijheid?"

Hij verdiende 'm veertig jaar geleden al maar Ken Loach is zeventig moeten worden om zijn eerste Gouden Palm te winnen. Hij won de ultieme filmprijs met The wind that shakes the barley, een politiek-historisch drama over de Ierse strijd voor onafhankelijkheid in de jaren 1920. Sterke film maar wij verkiezen onze Loach saignant: als hij met zorgvuldig uit het leven van elke dag geplukte verhalen de pijnpunten in onze doorgedreven kapitalistische maatschappij scherper ontmaskert dan eender welk politiek pamflet vermag.

In It's a free world... klaagt u de werkomstandigheden van vandaag aan. Een nieuw fenomeen zijn de vele arbeiders uit het buitenland. Waarom worden ze nog slechter behandeld dan de bouwvakkers uit Riff-raff of het spoorwegpersoneel in The navigators?
Ken Loach: Groot-Brittannië is niet aan de eerste migratiegolf toe: na de Ieren kwamen de Indiërs, de Pakistanen, de Europeanen, noem maar op. Eén constante: de nieuwkomers zijn altijd slecht behandeld. Het fenomeen wordt dit keer veroorzaakt door de Europese wetten die de werknemersmarkt deregulariseren.
Een job lag op je te wachten als je veertig jaar geleden afzwaaide op school. Velen hielden de job vol tot aan hun pensioen. Dat bestaat nu niet meer. Om hun gezin te kunnen onderhouden moeten duizenden en duizenden werknemers genoegen nemen met slecht werk in een vreemd, ver land. Werkgevers omzeilen de verworvenheden van vakbonden makkelijker dan ooit. De rechtervleugel nodigt de buitenlanders uit om voor hen te komen werken voor een appel en een ei. De rechtse pers geeft op haar beurt de schuld van alles wat er fout gaat in het land aan de buitenlanders. Ze berichten dagelijks over de migranten die ziekenhuisbedden bezetten, jobs inpikken, profiteren van ons systeem, illegaal in het land zijn, noem maar op. Die verkettering effent het pad om ze uit te persen zonder er 's nachts van wakker te liggen.

Suggereert de film dat criminele organisaties de markt voor interimarbeid in handen hebben?
Loach: Neen. Sommige uitzendbureaus zijn respectabel, enkelen balanceren op de rand van het wettelijke, nog anderen zijn betrokken in mensenhandel. Het komt allemaal voor. En waarom? Er heerst chaos en daar wordt van geprofiteerd.

Wat is nu de kern van de zaak? Het derde bakje dat het grootwarenhuis er gratis bovenop geeft als je twee bakjes aardbeien koopt! Leuk maar dat derde bakje is gratis omdat de aardbeien geplukt zijn door immigranten die zich afbeulen voor een habbekrats. Als je de werknemers een deftig loon uitbetaalt, dan zullen de prijzen in het grootwarenhuis stijgen. Mensen zouden massaal meer willen verdienen als de voedselprijzen sterk stijgen. Dat zou de economie destabiliseren. Dat wil men voorkomen. Goedkoop eten is dus een essentieel onderdeel van de economische strategie van de regering. Dat spotgoedkoop eten vraagt om goedkope werkkrachten. We moeten ons de vraag stellen of dit de samenleving is die we willen.

De communistische regimes in Oost-Europa waren ook geen lachertje. Toen mochten de mensen niet eens hun geluk beproeven in een ander land. Een pak mensen nu is al te blij dat ze het kunnen proberen in Engeland of België.
Loach: Dat is juist. Sommigen zijn zelfs zeer succesvol. Soms omdat ze hun landgenoten nog beter uitpersen dan Engelsen zelf. Maar ik begrijp je argument. Vrij verkeer van mensen is een erg goed idee. Maar het potentieel aan werkkracht weghalen uit één land ten voordele van de werkgevers in het andere land, is dat niet. Ik ken een kuisvrouw in Londen die al in zes maanden haar twee kinderen niet meer gezien heeft. Vier en zes jaar oud. Ze zijn bij de vader in Polen. Is dat vrijheid? Wat men verstaat onder flexibiliteit, noem ik uitbuiting.

Voor het eerst zoemt u in op de verdrukker in plaats van op de verdrukte. Vanwaar die ommekeer?
Loach: Ik zocht iemand die in het begin van de film bij het publiek in de smaak valt. Door omstandigheden en omwille van haar ambitie doet Angie slechte dingen. Ik ben benieuwd hoe lang de kijker met haar meegaat. De film veroordeelt haar wel. Maar het zou een grote vergissing zijn om de vrouw van alles de schuld te geven en niet het systeem dat haar dwingt. Angie is het kleinkind van Margaret Thatcher (neoliberale premier die Engeland in de jaren 1980 bestuurde met ijzeren vuist, nr). Thatcher geloofde niet in de gemeenschap. Zij predikte dat je voor jezelf moest opkomen. En als iedereen dat deed, dan voer de samenleving daar wel bij. Maar zo werkt het natuurlijk niet. Als mensen enkel voor zichzelf zorgen, eindig je met een zelfzuchtige, agressieve samenleving.

Angie's zoon heeft dankzij het onderwijs toch betere vooruitzichten dan de jongen uit Kes, uw schitterende film uit 1969?
Loach: Vergeet het maar. Ik zou liever in de schoenen staan van de jongen uit Kes dan in die van de jongen uit It's a free world... Het onderwijs is nu nog veel slechter dan toen. In het beste geval zijn er een paar gemotiveerde leerkrachten die de leerlingen iets proberen bij te brengen. Meestal hebben ze in de scholen in de grote steden hun handen vol met het handhaven van gezag. Vijftig procent haakt af na het middelbaar. Billy, de jongen uit Kes, had tenminste nog een job als hij van school vloog. Angie's zoon krijgt in het beste geval een tijdelijk contract in een callcenter. Hij zal van de ene doodlopende job in de andere sukkelen of werkloos zijn. Dertig jaar gelden was er een hechtere, gezondere samenleving dan nu.

U ziet het zo somber in. "Het is erg belangrijk om ook verhalen te vertellen die de mens moed inspreken en hoop geven," zegt Paul Laverty, uw vaste scenarist en compagnon de route sinds Carla's song (1996).
Loach: Wanneer heeft hij dat gezegd? Hij moet in een wel zeer goede luim geweest zijn. Had Celtic Glasgow toevallig eens een belangrijke wedstrijd gewonnen (lacht)? Alle gekheid op een stokje; ik denk niet dat we ons vals optimisme kunnen veroorloven. We gaan steil bergaf. De toekomst van de wereld ziet er niet rooskleurig uit. Sociaal is er geen vooruitgang. Milieuproblemen groeien ons boven het hoofd. De natuurlijke rijkdommen worden aan schrikwekkend hoog tempo opgebruikt. Er zal snel verandering moeten komen. Heb jij niet het gevoel dat iemand vroeg of laat aan de rem moet trekken of onze bus stort het ravijn in?

Er zit natuurlijk wel een béétje hoop in It's a free world... Je vindt ze bij mensen zoals de vader die solidariteit hoog in het vaandel heeft of de Poolse jongen die er zijn buik van vol heeft dat alles om geld draait en terugkeert naar Polen. Ontzettend veel mensen hebben gedemonstreerd tegen de oorlog in Irak of zetten hun beste beentje voor in milieuzaken. Dat is hoopvol. De hoop zit ook vervat in de verontwaardiging van de mensen als ze It's a free world... zien.