Levensverhaal Rwandese genocidegetuige genomineerd

Frequente taxigebruikers herinneren zich hem misschien nog, de Rwandese chauffeur Paul Rusesabagina: altijd onberispelijk gekleed, altijd voornaam, of de klant zich nu opwindt over zijn keuze om de Kleine Ring te vermijden of niet. Wat ze op de achterbank niet wisten is dat Rusesabagina tijdens de gruwelijke genocide in Rwanda duizenden voor hun leven vrezende Tutsi's verborg in zijn Sabenahotel. De aangrijpende verfilming van het verhaal van deze Rwandese Schindler maakt kans op drie Oscars.

Triester kon de gewelddadige twintigste eeuw niet eindigen: toen de Rwandese president Juvénal Habyarimana op 6 april 1994 vermoord werd, riep een haatradio de Hutu's op om die "kakkerlakken" van Tutsi's uit de weg te ruimen. Na de aansluitende moord, 7 april 1994, op tien Belgische para's, haastten de VN zich om al hun soldaten terug te trekken. De massamoordenaars van de Interahamwe kregen vrij spel; 800.000 mensen stierven terwijl de rest van de wereld toekeek.

Paul Rusesabagina maakte de genocide van zeer nabij mee. Als de welbespraakte manager van het Sabena-Hotel des Mille Collines kwam hij in contact met de hoogste officieren van het Rwandese regeringsleger, diplomaten en soldaten van de VN, westerse journalisten, ngo's en de lokale sjacheraars en wapensmokkelaars. Rusesabagina is Hutu maar zijn vrouw Tatiana is Tutsi en dus waren ook hij en zijn gezin opgejaagd wild. Hij ontvluchtte de genocide niet, maar verschanste zich in zijn hotel, dat hij verkeerdelijk beschermd waande. De VN-troepen trokken zich terug, de buitenlandse hotelgasten werden geëvacueerd, hij en zijn Rwandese gasten werden aan hun lot overgelaten. Door het heel sluw te spelen, door moordenaars om te kopen, fortuinen uit te besteden aan sjacheraars, door een noodkreet uit te zenden naar alle hooggeplaatste kennissen in binnen- en buitenland en door de schijn hoog te houden, slaagde hij er min of meer in het hotel te beschermen. Een kleine duizend Tutsi's danken er hun leven aan.

Emotionele impact
Het verhaal van Rusesabagina is verfilmd door de Ier Terry George, scenarist van nog een andere politieke film, het veelgeprezen In the Name of the Father. George steekt niet onder stoelen of banken dat hij met de film doelbewust op Oscarjacht ging. Niet voor eigen glorie, maar om een wereldwijd publiek de ogen te openen voor de te vaak weggemoffelde volkerenmoord.

Hij slaagde in zijn opzet: Hotel Rwanda maakt kans op drie Oscars. Acteur Don Cheadle, de ster van Ocean's Eleven, is voor zijn vertolking van Paul Rusesabagina genomi­neerd in de categorie beste acteur. De Britse actrice Sophie Okonedo, die echtgenote Tatiana speelt, is mis­schien wel de beste actrice in een bijrol. En ook de scenarist is genomineerd.

Hotel Rwanda is duidelijk op Amerikaanse leest geschoeid: de gruwel blijft netjes binnen de perken, het is toch wel weer een heldenverhaal en er gaat veel aandacht naar Rusesabagina's privé-leven. Maar die kritiek verzinkt in het niets vergeleken bij de emotionele impact van deze film die je een geweten schopt.

Hotel Rwanda eindigt met het schijnbare einde van de genocide en de aankomst van Paul Rusesabagina in een vluchtelingenkamp. "Na twee weken durfden we terug te keren naar Kigali. Ik ben meteen aan de grote schoonmaak begonnen in Hôtel des Mille Collines en Hôtel des Diplomates, twee hotels van Sabena. Ook na een genocide gaat het leven door. Je hebt geen keuze. Het was een heel karwei: wekenlang hadden mensen in de kamers gekookt, gegeten en geleefd. Tijdens de genocide was met opzet ons water afgesloten. Op 15 juli 1994 hebben we de hotels kunnen heropenen voor de gewone cliënteel. De film maakt het misschien niet helemaal duidelijk, maar het hotel is meer dan eens aangevallen. Door te onderhandelen met hooggeplaatste militairen zijn de aanvallen steeds afgeweerd."

In plaats van naar een wapen greep Rusesabagina naar zijn maatpak. Hoe groter de gruwel rondom, hoe keuriger hij zich uitdoste. "Ik begreep dat dat de doorslag kon geven. Het personeel moest zien dat ik het hotel bleef besturen. De klanten en vluchtelingen moesten het gevoel hebben dat het hotel draaide. De soldaten die in en uit liepen moesten beseffen dat ze met de directeur te maken hadden en niet met een straatjongen. Ze hadden zich te gedragen als in een hotel, niet zoals in een soldatenkeet. Behalve mijn pak had ik nog een belangrijk wapen: mijn woorden. Ik bleef proberen de mensen tot rede te brengen, bijna zoals een priester of predikant."

Taxichauffeur in Brussel
Rusesabagina bleef na de genocide Hôtel des Milles Collines besturen, eerst voor Sabena, even later voor eigen rekening. "Helaas werd ik met de dood bedreigd en het was menens. U moet goed weten dat de slachtpartijen nooit zijn opgehouden, ook niet na het zogenaamde einde van de genocide. Er werden nog steeds bloedbaden aangericht, zij het nu door de andere partij."

"De film stelt het voor alsof de rebellen van de FPR (het door Tutsi's gedomineerde Front Patriotique du Rwanda van Paul Kagame, de huidige president, NR) een wanhopig volk te hulp snelden en een einde maakten aan de genocide. Dat is niet helemaal waar. De grote vluchtelingenstromen waren al jaren voor de genocide aan de gang. Sinds 1990-1991 waren anderhalf miljoen mensen voor de FPR op de vlucht."

"Ook ik heb alsnog met mijn gezin moeten vluchten. Op zes september 1996 kwam ik in Brussel aan. Een logische keuze, ik had hier veel vrienden en kennissen, ik had ten slotte voor Sabena gewerkt."
Voor de tweede keer was Rusesabagina alles kwijt. "Voor de genocide werkte ik hard voor mijn vrouw en kinderen. Een huis bouwen, een auto kopen... het was me allemaal gelukt. In 1994 raakten we alles kwijt. Ik liet de schouders niet hangen, werkte eerst voor Sabena, nam ontslag en begon een eigen zaak, die heel goed draaide. Heeft dat jaloezie opgewekt, ik weet het niet. Maar in 1996 moest ik in elk geval vluchten en voor de tweede keer raakte ik bijna alles kwijt."

Maar niet zijn trots. "Ik wou niet op mijn hurken zitten en mijn hand uitsteken naar het OCMW. Ik was bezig met de oprichting van een transportbedrijf in Zambia maar wist dat dat tijd zou vergen. Om het zolang uit te zingen ben ik een paar jaar taxichauffeur geweest in Brussel. Er zat niets anders op, ik weigerde te bedelen. Dat is een kwestie van trots. Natuurlijk was het niet gemakkelijk om mijn bureau van algemeen directeur van een luxehotel te ruilen voor een Brusselse taxi. Klanten durven op je te spuwen, ze vloeken en tieren als je volgens hen de verkeerde weg kiest. Ze verlangen bijna dat je met je wagen over de files heen vliegt."
Vandaag bestuurt Rusesabagina vanuit Brussel een transportbedrijf in Zambia. Al heeft hij daar op dit moment niet veel tijd voor, door het succes van Hotel Rwanda wordt hij overal ter wereld gevraagd te getuigen. Hij gaat er graag op in.

"Als er één volk slecht geïnformeerd is dan zijn het de Amerikanen wel. Die zijn zo op zichzelf dat ze niet beseffen wat er in de rest van de wereld gebeurt. Hotel Rwanda is een wekker, roept de mensen op het matje: we hebben een verantwoordelijkheid tegenover onze medemens."

Dat het Westen toekeek bij de volkerenmoord zonder in te grijpen, vindt Rusesabagina bijna even verwerpelijk als de daden van de opgehitste massamoordenaars. "De wereldleiders waren perfect op de hoogte. De Canadese generaal Dallaire, bevelhebber van de VN-troepen ter plaatse, heeft het hoofdkwartier in New York voortdurend geïnformeerd. Zelf heb ik het Witte Huis meer dan eens ingelicht over de gebeurtenissen en ik stond in contact met België en het Franse ministerie van Buitenlandse Zaken. De terugtocht van de VN-troepen was verschrikkelijk gemeen. De dag dat een contingent van 2.500 getrainde VN-soldaten landde om de pas getekende vredesakkoorden af te dwingen, was een dag van grote hoop. Mensen die op vluchten stonden, voelden zich door hun aanwezigheid veilig genoeg om te blijven. Toen de tien Belgische para's vermoord werden, zagen we de VN en alle betrokken landen zich haasten om zich zo snel mogelijk uit de voeten te maken. Op de vlucht voor een militie. De boodschap was duidelijk: jullie zijn sterker dan wij, doe maar, jullie krijgen vrij spel. De film toont de evacuatie van de expats. In werkelijkheid werden ook alle soldaten geëvacueerd en miljoenen mensen aan hun trieste lot overgelaten."

Zeg nooit 'nooit meer'
Rusesabagina vertelt zijn verhaal met een helderheid en rust die schril afsteken tegen de beschreven horror. Slechts eenmaal windt hij zich op: wanneer het 'dit nooit meer'-principe ter sprake komt naar aanleiding van de vele herdenkingen van de bevrijding van Auschwitz en de andere concentratiekampen. "Zwijg me daarvan. De bitterheid daarvan is niet te harden. Bij de opening van het Museum van de Holocaust in Washington zei vice-president Al Gore: never again. Geen woorden zijn ooit brutaler verkracht. Ever and ever and ever again and again and again benadert de waarheid veel dichter. Op het moment dat Gore 'never again' zei, was de genocide in Rwanda aan de gang."

"De voorbije weken was het al 'dit nooit meer' wat de klok sloeg op de herdenkingen in de concentratiekampen. Maar het gebeurt weer, op dit eigenste ogenblik. Ik ben net terug uit Darfoer in Soedan. Daar gebeurt precies hetzelfde als ik in 1992, 1993 en 1994 in Rwanda heb zien gebeuren. Ik heb met mijn eigen ogen in Darfoer drieduizend dorpen zien branden, 1,6 miljoen mensen op de vlucht, vergiftigde wa­terputten, regeringsvliegtuigen die burgers bombarderen, milities die bevolkingen wegjagen en uitmoorden."
"De mensen blijven blind, doof en stom. De geschiedenis heeft ons niets geleerd, we herhalen de fouten van het verleden telkens opnieuw. Mijn enige hoop is dat er altijd wel mensen zullen zijn die durven op te staan, neen te zeggen tegen de moordenaars en zich te verzetten tegen onduldbare misdaden. Je kunt niet elke slag winnen, je kunt er het leven bij in schieten. Maar je zult ten minste in de spiegel durven te kijken zonder in de grond te zakken van schaamte."

:: Hotel Rwanda speelt sinds 22 februari in de bioscoopzalen