Staff Benda Bilili: 'Gehandicapt ben je enkel in je hoofd'

Staff Benda Bilili, letterlijk 'kijk verder dan de verschijning', streek dit jaar vanuit het niets (of beter: uit de zoo van Kinshasa) neer op de Europese wereldmuziekscene. Alle spotlights zijn de laatste weken gericht op deze Congolese poliopatiënten die vanuit hun rolstoel musiceren. Na de gebruikelijke visumproblemen krijgen we ze nu eindelijk ook in Brussel te zien.

De aanwezigheid van Staff Benda Bilili op WOMEX, de wereldmuziekbeurs die dit jaar in Kopenhagen plaatsvond, is niet onopgemerkt voorbijgegaan. Hier en daar zag je een felrode frak in een rolstoel ronddwalen in het hypermoderne congrescentrum. Menig congresganger was verbaasd toen ze allen samen in hun rolstoelen langsreden. Staff Benda Bilili was in Kopenhagen om de WOMEX 09 Artist Award - zeg maar de bekroning van de wereldmuziekartiest van het jaar - op te halen.

Congolese rumba met funk (het zijn grote fans van James Brown), reggae (en van Bob Marley) en blues met vleugjes Cubaanse muziek en r&b, aangevuld met solo's op een door een van hen uitgevonden gitaarachtig instrument, de satongé. De muziek is vrij eenvoudig, maar vertelt een prachtig verhaal van poliopatiënten die straatkinderen onder hun hoede nemen en samen trachten te overleven in het ruwe Kinshasa.

Musiceren deden ze vooral voor het plezier, totdat ze door Vincent Kenis (die al Konono N°1, Kasaï Allstars en de Congotronics-reeks lanceerde) van het Brusselse productiehuis Divano Prod ontdekt en geproducet werden. Hun eerste album, Très très fort, een kaskraker uitgebracht door het Brusselse wereldmuzieklabel Crammed Discs, werd live opgenomen in de zoo van Kinshasa, wat voor een heerlijk rauwe klank zorgt. Twaalf micro's werden rond de muzikanten geplaatst en aangesloten op een MacBook, en ze begonnen te jammen.

Polio
"Als kind werden we verlamd door polio, sindsdien leven we in rolstoelen. In de straten van Kinshasa maken wij al jaren muziek en toen twee jonge Franse cameramannen ons eerder toevallig ontdekten tijdens het filmen van een reportage, waren ze erg onder de indruk. Zelf hadden ze noch de kennis noch de middelen om ons te helpen, maar ze beloofden terug te komen, 'op een dag zouden we in Europa optreden.' Ze kwamen terug met Vincent Kenis en een mobiele studio en kijk, ons album is uitgebracht bij Crammed en hier zijn we, in Europa, om op te treden!" vertelt zanger Ricky Likabu over de plotse overgang van de straat naar de Europese podia. Staff Benda Bilili trad deze zomer voor het eerst op in Frankrijk. Nu zijn ze bezig aan hun eerste Europese tournee.

Likabu is de oprichter van Staff Benda Bilili en houdt de bende bijeen met zijn energie en vindingrijkheid. In zijn wijk staat hij bekend als een ruige kerel die allerhande verdachte handeltjes runde en nog steeds sigaretten en alcohol verkoopt aan de deuren van discotheken, rechtstreeks vanuit zijn driewieler die hij heeft omgebouwd tot mobiele winkel. Hij slaapt vaak op straat op tonkara (Frans argot voor karton) maar slaagt er steeds in goed gekleed te zijn aangezien "un homme doit être suka" ("een man moet elegant zijn"). Likabu neemt als enige het woord. De vijf rolstoelgebruikers zitten in een halve cirkel om me heen, ze genieten er klaarblijkelijk van om geïnterviewd te worden. Uit hun stralende ogen en zachte glimlach blijkt dankbaarheid.

Elektriciteitskabels en melkkannen
De bende heeft tijdens zijn bezoek aan WOMEX ook tijd gemaakt voor een optreden in een centrum voor gehandicapten. Maar noem de mannen van Staff Benda Bilili zeker niet gehandicapt. "Gehandicapt, dat ben je enkel in je hoofd!" zegt Likabu. "Allen samen oefenen we bijna alle beroepen uit. We zijn garagisten, fietsenmakers, verkopers, ontwerpers, elektriciens, muzikanten, schoenmakers… Waarom zouden we medelijden hebben met onszelf? Onze benen zijn naar de kloten, maar ons hoofd werkt goed. Daarom is onze boodschap aan alle gehandicapten: laat je schouders niet hangen, ga werken, doe wat je kan! Maar ga vooral niet op straat bedelen."
In Congo is er in ieder geval geen tijd om medelijden te hebben. Het is er dagelijks vechten om te overleven. Toen gehandicapten in de jaren 1970 gedeeltelijk vrijgesteld werden van belastingen, vormden velen hun driewielers om tot pick-ups en leefden ze van het transporteren van handelswaren van Kinshasa naar Brazzaville over de Congorivier.

We zijn al een hele tijd aan het praten als voor het eerst de satongé ter sprake komt. "Het is een instrument dat Roger zelf uitgevonden heeft, een gitaar gemaakt van een stuk elektriciteitskabel dat via een houten boog is vastgemaakt aan een metalen melkblik dat dienstdoet als klankkast," zegt Likabu. De zeventienjarige Roger Landu was een shege (straatkind) toen Roger hem enkele jaren geleden adopteerde. Landu zit achteraan wat verveeld te kijken als Likabu hem naar voor roept voor een solo. Dan begint Landu te stralen. Als een ware rockster speelt hij een gitaarachtige solo op zijn satongé. Fantastisch wat hij uit een elektriciteitskabel en conservenblik krijgt. Virtuoos! Het is deze satongé die voor het zeer kenmerkende geluid van Staff Benda Bilili zorgt.

Che Guevara
Kinshasa telt naar zeggen veertigduizend sheges, dat is zowat het totale bevolkingsaantal van Sint-Gillis. Het woord 'shege' zou komen van de kindsoldaten die in 1997 in de hoofdstad zijn beland en leken op jonge Che Guevara's. "Overal in Kinshasa zie je straatkinderen. Ze poetsen schoenen, bewaken geparkeerde auto's, verkopen geroosterde krekels of bedelen om een centje te verdienen. Deze kinderen zijn gevlucht voor huiselijk geweld of zijn in de steek gelaten door hun straatarme ouders," legt Likabu uit. "Aangezien er niemand is om voor hen te zorgen, nemen wij ze in bescherming."

De leden van Staff Benda Bilili beschouwen zich als de echte journalisten van Kinshasa. "Wij maken internationale muziek omdat we willen dat de hele wereld naar onze muziek en naar onze boodschap luistert. Onze songs geven een schets van het dagelijkse leven in de straten van Kinshasa. We geven ook advies aan onze medeburgers: iedereen moet zich laten vaccineren tegen polio en ouders moeten hun kinderen goed verzorgen en opvoeden want zij zijn onze toekomst."

Het album Très très fort bevat vier filmpjes: drie videoclips en een trailer die ons warm moeten maken voor de film over Staff Benda Bilili die volgend jaar verschijnt. De documentairefilm is gedraaid door Belle Kinoise, het productiehuis dat talent uit Kinshasa producet en bestaat uit de Fransmannen Florent de la Tullaye en Renaud Barret. Zij hebben de straatmuzikanten op driewielers ontdekt en volgen ze sinds 2004. Het verhaal is minstens even mooi als dat van Buena Vista Social Club. Nu nog afwachten of de film een even grote impact zal hebben. De doorbraak van Staff Benda Bilili staat in ieder geval in de sterren geschreven.

:: Staff Benda Bilili - 11.12.2009, 20.00, €16/19 (Bota'Carte: €13) Botanique, Koningsstraat 236, Sint-Joost-ten-Node, 02-218.37.32, info@botanique.be, www.botanique.be