Théo Van Rysselberghe: tot in de puntjes

De van afkomst Gentse schilder Théo Van Rysselberghe (1862-1926) is een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het pointillisme ('stippeltechniek') in België. Dertien jaar na de grote thematentoonstelling in het Museum voor Schone Kunsten in Gent is het nu de beurt aan Bozar Expo om uit te pakken met een grote overzichtstentoonstelling van de man die met trillende stippen het licht deed jubelen en schitteren.

Schilderen leert Théo Van Rysselberghe aan de Gentse Academie voor Beeldende Kunsten, later aan de Brusselse Academie. Zijn vroegste werken verraden de invloed van Franse schilders als Manet en Degas. Wanneer hij op het Salon van Brussel in 1881 een beurs wint, trekt hij met het geld naar Spanje en Marokko, waar hij, in de ban van het exotisme, scènes uit het dagelijks leven begint te schilderen. Een andere reis, samen met de dichter Emile Verhaeren, brengt hem naar Parijs, waar hij de neo-impressionistische schilders ontdekt. Vooral van het werk van Seurat is hij diep onder de indruk. Terug in België begint Van Rysselberghe te schilderen in pointillistische stijl. In tegenstelling tot veel van zijn collega's waarvoor het pointillisme in hun oeuvre slechts een overgangsstijl vormt, blijft Van Rysselberghe de stippeltechniek lange tijd trouw, van 1890 tot 1910. Pas na de dood van Seurat zegt hij de techniek geleidelijk aan vaarwel. De laatste jaren van zijn leven verblijft hij in het zuiden van Frankrijk, waar hij onder meer vrouwelijke naakten schildert in vrolijke felle kleuren.

Twintig
Van Rysselberghe was méér dan alleen schilder. Hij was ook beeldhouwer, etser, lithograaf en grafisch ontwerper van affiches. En hij frequenteerde graag de avant-gardekunstkringen uit zijn tijd. Bij de stichting van het legendarische avant-gardecollectief Les XX speelde hij bijvoorbeeld een actieve rol. Een van zijn bekendste werken is De lezing, dat nu eigendom is van de stad Gent. Van Rysselberghe portretteert er belangrijke kunstenaars en wetenschappers uit België en Frankrijk die samen naar Emile Verhaeren luisteren. De dichter leest in zijn werkkamer in Saint-Cloud voor uit eigen werk. Onder meer de schrijvers André Gide en Maurice Maeterlinck zijn herkenbaar. Op de achtergrond in de werkkamer staat een beeldje van Auguste Rodin, en George Minnes De geknielde.

In het Paleis voor Schone Kunsten krijgen we meer dan tweehonderd schilderijen, aquarellen, gravures, tekeningen, affiches en pastellen te zien, waaronder enkele recente vondsten in privé-collecties. Veelbetekenend is dat ongeveer een vijfde van wat wordt getoond, niet in de enige 'catalogue raisonné' van Van Rysselberghes werk staat, uitgegeven door Racine in 2003 maar binnenkort wel aangevuld met een correctiebijlage. Logischerwijze blijft het accent op de schilderkunst liggen, met 140 werken, precies het dubbele van het retrospectief van dertien jaar geleden in Gent. Het overgrote deel is afkomstig uit privé-verzamelingen, maar er zullen ook een vijftigtal werken uit binnen- en buitenlandse musea te zien zijn. Sommige werken hebben nooit eerder gereisd, zoals het grijsgetinte divisionistische doek Côte de la Manche ('Kanaalkust') dat de National Gallery een tiental jaar geleden aankocht. Of het schilderij En Ouest-Flandres met vissers in Knokke, dat Van Rysselberghe naar de openingstentoonstelling van Les XX stuurde in 1884. Sindsdien kwam het niet meer uit de Bibliotheek van Sociale Wetenschappen van de ULB.

Wagons-Lits
Een groot aantal werken is neo-impressionistisch van stijl, de Franse grootmeesters achterna. Ondanks zijn veelzijdigheid blijft Van Rysselberghe immers toch de man van het impressionistische pointillisme en de 'scheidslijntechniek', die met zijn trillende stippen het licht doet schitteren. Tentoonstellingsmaker Olivier Bertrand wil ook het accent leggen op pastellen, naar eigen zeggen om hun oorspronkelijke lijst in 'Degas-stijl'. Ze dateren uit de tweede helft van de jaren 1890, een periode waarin Van Rysselberghe veel contact had met Henri de Toulouse-Lautrec. Van Rysselberghes talent als illustrator en gravuremaker wordt geïllustreerd door zijn bijdragen voor literair werk van Verhaeren. En door affiches die hij voor Wagons-Lits ontwierp, via tussenopdracht van zijn broer. Ze roepen de sfeer op van Oostende, Koningin der badsteden. Bertrand ontdekte ook enkele kleinoden, zoals een klein zilveren juweel in neo-barokstijl, dat de kunstenaar tekende en schonk aan Madeleine Maus, en dat nu in bruikleen werd gegeven door de nazaten van Maus. Er zal ook zilveren bestek te zien zijn, met een sierlijk monogram.

Bekende Vlaming
Een vraag die zou kunnen worden gesteld is waarom Van Rysselberghes werk opnieuw in de kijker moet worden geplaatst. Na Léon Spilliaert maar nog voor Leon De Smet scoort Théo Van Rysselberghe op veilingen immers het hoogst onder Vlaamse tijdgenoten. Eind januari werd in New York nog maar eens een recordprijs betaald voor de pointillist. Het Museum of Modern Art (MOMA) in New York ruilde Van Rysselberghes Port de Cette, les tartanes (1892) voor 2,6 miljoen euro.

De grotendeels private en deels museale verzameling Théo Van Rysselberghe in het Paleis voor Schone Kunsten zou de hausse nog verder kunnen verstevigen. Het is kunsthandelaar Olivier Bertrand met zijn Belgian Art Research Institute die het expositiethema Théo Van Rysselberghe aan het Paleis voor Schone Kunsten verkocht. "Met als enig doel de perfectie inzake geëxposeerd materiaal te evenaren, zoals met de tijdelijke verzameling Rik Wouters drie jaar terug," aldus curator Bertrand. Een hommage aan de artiest, die door de Fransen als 'un Belge' en door de Franstalige bourgeoisie als een 'Vlaming' werd gezien, zal Van Rysselberghe andermaal in eer herstellen. Moet dat dan nog? "Er is enorm veel vals op de markt," zegt Bertrand, die met zijn Belgian Art Research Institute een vondstenoproep via het internet lanceert om ongekend werk in eerste instantie te inventariseren voor een nieuwe beredeneerde catalogus. "En ik wil ook aan Caesar teruggeven wat hem toekomt. Er is werk van Van Rysselberghe dat als vals werd afgedaan, dat ik rechtmatige erkenning wil gunnen."

:: Théo Van Rysselberghe. Paleis voor Schone Kunsten, Koningsstraat 10, 1000 Brussel - 02-507.82.00
data: 10 februari > 21 mei
open: dinsdag > zondag : 10.00 > 18.00 uur (donderdag: > 21.00 uur)
tickets: 3 > 9 euro