ULB-historicus Loir over neoclassicisme in Schaarbeek: 'Het is fragiel erfgoed'

“De bouwvergunning was een administratieve nieuwigheid waaraan de gevelkleur werd gekoppeld.” De lezing die ULB-historicus Christophe Loir op 1 februari geeft in het Huis der Kunsten gaat verder dan de gevelarchitectuur. Hier oefent hij alvast wat tussen het afnemen van mondelinge examens in.

“Hoewel het neoclassicisme overal is, is de stijl weinig bekend en daardoor potentieel in gevaar. Er zijn in Schaarbeek wel een paar panden beschermd, zoals de Sint-Jan- en Niklaaskerk, het Huis der Kunsten of het oude Walckiers-domein, maar het overgrote deel is dat niet. Het is fragiel erfgoed omdat het om een integraal stedenbouwkundig systeem gaat, met gevelrijen en pleinen die op een specifieke manier ingeplant zijn. Het volstaat om één element te wijzigen om het geheel in het gedrang te brengen. Dat geldt trouwens voor heel het gewest. De opkomst van het neoclassicisme valt samen met de bevolkingsgroei en de verstedelijking van de voorsteden in de negentiende eeuw. Dat valt nog op in Brussel-Stad (Konings-, Munt-, Groot Godshuiswijken, Martelarenplein) en in de gemeenten van de eerste gordel zoals Sint-Joost, Elsene, Schaarbeek, Sint-Gillis en Molenbeek.”

Een stijl die chique oogt, al zijn de bleke gevels intussen afgebladderd of overschilderd in een pittig kleurtje: “In de beginperiode, op het eind van de achttiende eeuw, was het vooral de aristocratische en de burgerlijke elite die panden liet oprichten in deze stijl, bijvoorbeeld in de Koningswijk en rond het Martelarenplein. In de loop van de volgende eeuw werd het neoclassicisme gangbaar onder alle lagen van de bevolking, bij herenhuizen en lustoorden, zoals het kasteel van Eenens-Carlier (nu het Huis der Kunsten), tot arbeiderscités zoals Cité Gomand in Elsene. Er waren vooral veel gewone huizen in mindere of meerdere mate versierd met elementen die naar de klassieke periode verwijzen. Al werden er toen al kamers verhuurd, toch was het pas in de twintigste eeuw dat veel van deze eengezinswoningen verbouwd werden tot appartementen. De overheid liet destijds een bouwvergunning, een administratieve nieuwigheid van die tijd, afhangen van een bleke gevelkleur, over het algemeen de kleur van Franse steen. Dit zorgde niet alleen voor een homogeen uitzicht, maar het hielp ook om de straatverlichting, ook al iets nieuws, beter te verspreiden.”

Loir stelt deze wandeling voor: “Wandelen werd toen trouwens de meest gegeerde vrijetijdsbesteding. Daarom ging veel aandacht naar privétuinen en openbare parken (het Warandepark was het eerste openbaar park, red.). Voor het eerst werden ook lanen met bomen aangeplant. Start aan het landhuis van Eenens-Carlier, die de stijl introduceerde in een toen nog erg landelijke rand. De lakenhandelaar Charles-Louis Eenens en zijn echtgenote lieten hun kasteel al bouwen in de jaren 1820, en hun afstammelingen zouden tuin en gebouw aanpassen, maar altijd binnen de beperkingen die stedenbouw oplegde. Rond 1900 werden allerlei neoclassicistische en eclectische aanpassingen doorgevoerd. Daal via de Koninklijke Sint-Mariakerk af naar de Noordwijk langs nog goed bewaarde neoclassicistische straten zoals de Broederschapsstraat en de Dupontstraat en de opmerkelijke Sint-Jan- en Niklaaskerk. Ontdek in de Koninklijke-Sint-Mariastraat hoe het neoclassicisme vermengd raakte met andere neostijlen, zoals de Vlaamse neorenaissance van het gemeentehuis op het Colignonplein.”

Al noemt Loir enkele grote namen van Schaarbeek zoals Tieleman Franciscus Suys en Jean Baptiste Vifquin, toch zijn de meeste architecten en ingenieurs van deze periode anoniem gebleven. Dat geldt niet voor Willem Geefs, een neoclassicistische beeldhouwer, die als burgemeester het uitzicht van Schaarbeek grondig zou veranderen.

-Lezing (in het Frans) op 1 februari om 20 uur, Huis der Kunsten, Haachtsesteenweg 147, Schaarbeek, reservatie via 02-240.34.82 of patrimoine@schaerbeek.irisnet.be