The Brodsky Concerts: twee mannen die proberen

Acteur Dirk Roofthooft en jazzpianist en componist Kris Defoort begeleiden het vallen van de bladeren met een bijzonder concert. Een concert met een ongeschreven partituur voor tekst en stem, en als tekst de indringende, melancholische poëzie van Joseph Brodsky.

De Russische dichter Joseph Brodsky werd in 1940 geboren in Sint-Petersburg, maar werd op zijn 32ste uitgewezen uit de Sovjetunie. Hij emigreerde naar de Verenigde Staten en ging ook in het Engels schrijven. In 1987 kreeg hij de Nobelprijs voor Literatuur, maar hij stierf al in 1996. Kris Defoort, artiest in residentie bij muziektheater LOD, van wie in 2009 nog de opera House of sleeping beauties in première ging in De Munt, en Dirk Roofthooft, die de hoofdrol speelde in House of sleeping beauties en ook bekend is van de Jan Fabre-monologen Le roi du plagiat, L'empereur de la perte en Le serviteur de la beauté, maakten zich van Brodsky's werk meester.

Kunnen we zeggen dat de poëzie van Brodsky een oude liefde van u is?
Dirk Roofthooft: De meeste dingen waar ik mee aan de slag ga, hebben eerst een lange incubatietijd gehad. Brodsky heeft in mijn geest al een lang parcours afgelegd. Ik herinner me nog goed hoe ik op een zondagavond in een hotel in Rotterdam was en hem op televisie op zijn dwingende, zangerige toon Nature morte hoorde voorlezen. Ik had geen zin om de ondertitels te lezen maar voelde meteen dat wat hij mededeelde van een ongelooflijke urgentie was. Die dringendheid van mededeling heb ik ook altijd hoog in het vaandel gedragen. Uit pure passie voor die man heb ik daarna alles, maar dan ook echt alles van hem gelezen. Niet in het Russisch, maar wel in het Nederlands, het Frans én het Engels. Ik heb me ook bezig gehouden met die vertalingen en ben zelf beginnen vertalen om me uiteindelijk een soort Brodsky-idioom eigen te maken.

Waarom was een concert de juiste vorm op zijn gedichten op een podium te brengen?
Roofthooft: Als je de poëzie van Brodsky alleen intellectueel benadert, dan mis je veel. Je moet je ook overgeven aan het ritme. Brodsky las zelf zijn gedichten voor, en was één van de weinige dichters die dat goed deed. Hij was zich heel bewust van de muzikaliteit van een taal, zodanig dat hij zijn vertalers de vrijheid liet om klank, melodie en ritme soms op betekenis te laten primeren. Zijn lievelingswoord bijvoorbeeld was 'wodorosli', wat zoveel betekent als zeewier. Zeewier dat aan de onderkant van boten en tegen de kade blijft plakken, en dat zoals hij zelf als mens door de stroming van hier naar daar wordt gespoeld en onvrijwillig naar de andere kant van de wereld wordt gebracht. Maar in geen enkele taal heeft 'zeewier' diezelfde emotionele en melodieuze klank als 'wodorosli'.

Voor mij is dat gesneden koek. Ik ben net als hij een woordkunstenaar en gek van taal. Tegelijk lijd ik enorm onder de gebreken van taal. Poëzie is dan nog eens een zeer gereduceerde vorm van taal: in een beperkt aantal gecondenseerde lijnen moet een heel universum of een hele gemoedstoestand worden beschreven. Woorden staan in dat geval ook voor woorden die niet worden uitgesproken. Dat heeft me altijd gefascineerd: de betekenissen van wat niet gezegd wordt.

In The Brodsky concerts kijk je naar twee mannen die proberen. Dat zou ook de ondertitel van het concert kunnen zijn: 'Twee mannen die proberen'. Proberen om met een piano en een stem te ontdekken wat via klank, melodie, ritme en zegging aan een woord kan worden toegevoegd. Ik lees trouwens ook regelmatig gedichten voor mezelf. Vaak begin je een gedicht pas te begrijpen doordat je het hardop leest. Gewoon door de klank 'tafel' of 'wodorosli' komt er iets naar boven waar je met je verstand niet bij kan. Poëzie, en kunst in het algemeen, zijn krampachtige pogingen om te bevatten, ze zijn een constant gevecht en protest tegen ons beperkt bevattingsvermogen. Daarom is het ook niet voordragen wat we doen. Elk woord en elke zin worden door Kris en mij met veel aandacht beetje bij beetje geopenbaard. Kris dwingt mij ook telkens tot een nieuwe interpretatie waar ik met de grootste voorbedachtheid en voorbereiding nooit toe zou komen.

Wellicht was het selecteren van de gedichten niet makkelijk.
Roofthooft: Kill your darlings, Kill your darlings, Kill your darlings... Ik had eerst 67 gedichten uitgekozen en uiteindelijk zijn we er met twaalf geëindigd. Dat ging vooral door naar thema's toe te werken. 'September' zou zo'n thema kunnen zijn. De gedichten ademen de sfeer van de vooravond van de winter - in alle betekenissen van het woord. De herinneringen zijn nog vers, maar je vreest dat het einde zich toch snel zal aankondigen. Brodsky is zelf vroeg gestorven. De hoofdtoon van de gedichten is het verglijden door de tijd, met of zonder geliefde. Ook het constant verglijden tussen iemand zijn en iemand zijn. Op sommige dagen heb je het gevoel dat je 'iemand' bent, en als je daar dan te lang bij stil staat is dat gevoel weer weg en ben je niemand. Die 'niemand' wordt nog groter als je de tijd ziet verglijden. Alles is bij Brodsky in beweging. Voor mij is één van zijn sleutelgedachten dat een landschap zonder beweging niets voorstelt. Als er geen trein door het landschap rijdt, als er geen stipjes aan de horizon bewegen, is het landschap eigenlijk dood. Dat bewegen door een landschap zit ook in het gedicht 'De herfstkreet van de havik' dat we brengen. Het is meteen een metafoor voor de manier waarop we ouder worden en meer en meer van op een afstand naar het leven zitten kijken en details tot andere details zien verworden.

LOD, het huis voor opera en muziektheater dat The Brodsky concerts produceert speelt van 8 tot 10 december ook De gehangenen met Josse De Pauw in het Théâtre National, en toert op hetzelfde moment door Vlaanderen met Middle East, een tekst van de Franstalige Brusselaar Philippe Blasband. Dat overschrijden van de taalgrens moet u plezieren.
Roofthooft: Ik speel al een hele tijd zowel in het Nederlands als in het Frans in Brussel. Taal is voor mij natuurlijk belangrijk, maar uiteindelijk is een taal voor mij ook maar een taal. Taal opgeven als reden om gemeenschappen in twee te delen vind ik gigantisch overdreven. Toen ik met de monologen van Jan Fabre in Théâtre Varia stond nam ik dikwijls de taxi in Brussel, en noteerde ik telkens de nationaliteit van de chauffeur. Resultaat: 21 taxi's en 21 verschillende nationaliteiten. Waar hebben we het dan over? Je hoort dan dat Franstaligen toch wat weinig moeite doen om Nederlands te leren. Maar als het Nederlands taalgebied niet zo klein was geweest, dan hadden de Nederlandstaligen die gave om andere talen te leren wellicht ook niet gecultiveerd.

De Brodsky-concerten
wanneer: 7 > 9 december 201 om 20.30 uur (7/12: 19.30 uur)
tickets: 10 / 12 / 15 / 17 / 20 euro
------