Het vrije denken van Josse De Pauw en Jan Kuijken

De gehangenen is de combinatie van een nieuwe theatertekst van Josse De Pauw met een ambitieuze compositie voor achttien strijkers van zijn artistieke maatje Jan Kuijken. Zij staken letterlijk al hun Latijn in een ongewone verdedigingsrede voor het vrije denken en het vrije onderzoek.

Josse De Pauw en Jan Kuijken maakten samen al onder meer Liefde/zijn handen en Die siel van die mier. Meestal is het dan zo dat De Pauw aan Kuijken vraagt om zich aan te sluiten bij zijn idee voor een voorstelling. Maar deze keer ging het andersom. Kuijken wilde een compositie maken voor een uitgebreid strijkersensemble.

Jan Kuijken: "Ik speel cello sinds mijn achtste, en ik heb op bepaalde momenten een haat-liefdeverhouding met dat instrument gehad omdat het toch moeilijk te bespelen is. Maar uiteindelijk hou ik natuurlijk echt van mijn instrument. Om te componeren is het de klank van een snaarinstrument die ik me het best kan inbeelden. En zo'n groot snaarensemble biedt natuurlijk heel veel mogelijkheden. Er zijn er wel niet zoveel in België. Het Orchestre Royal de Chambre de Wallonie onder leiding van Etienne Siebens resideert in Mons en telt vijf eerste violen, vier tweede violen, vier alto's, drie cello's en twee bassen. Ik heb een jaar aan het stuk gewerkt en vandaag heb ik het voor het eerst in zijn geheel horen uitvoeren. Dat was heel plezierig. Het is één grote klankwereld. En dan moeten we nog aan onze eerste gezamenlijke repetities beginnen. Toen ik Josse tijdens een etentje voor het eerst sprak over mijn plan om eens iets met een snaarensemble te doen, zei hij meteen dat hij er dan graag een paar mensen boven wilde hangen."

Josse De Pauw: "Jan wou niet in de klassieke circuits spelen, maar een getheatraliseerde voorstelling maken, dus heb ik daar dat beeld bij bedacht: de gehangenen. Drie zangers en twee acteurs die hangen boven dat ensemble, toch een van de kwetsbare iconen van de menselijke beschaving en cultuur. Die lompe gewichten boven die fragiele instrumenten, dat leek mij een fijne tegenstelling voor een scènebeeld. Hen echt ophangen kunnen we niet doen, dus zitten ze in een speciaal harnas, maar we evoceren wel een galgenveld. Met dat beeld als inspiratie zijn we dan beginnen te componeren en tekst schrijven."

Kuijken: "We hebben eerst een vormschema gemaakt met hoofdstukken die we gaandeweg hebben ingevuld. Als Josse woorden schrijft, dan geven die mij richting, en ikzelf schrijf ook niet alleen maar noten. Het gaat ook over de inhoud."

De Pauw: "Waarom worden mensen opgehangen, verbrand of opgesloten? Voor mij was het snel duidelijk dat de gehangenen wetenschappers waren. Galileo Galilei die huisarrest kreeg heeft veel lotgenoten die voor en na hem kwamen. Mensen die te graag nadachten en te vroeg spraken. Die te veel uitvisten, niet geloofden wat er allemaal gezegd werd en daar achteraan gingen. De macht, of dat nu een religieuze of wereldlijke macht is, raakt daardoor vaak geïrriteerd."

"In nog bredere zin gaat het over het belang van het denken. Een opgenomen kindstemmetje zal ook een paar keer zingen: 'Word ik geslagen als ik denk?'"

Zijn wetenschappers dan niet de hedendaagse goden? Is die schrik voor de wetenschap niet eerder iets van vroeger?
Josse De Pauw: Daar ben ik niet van overtuigd. Vandaag zit de wetenschap in de macht van het kapitaal en het rendement. Het vrije onderzoek heeft evenveel last als vroeger. Ik denk niet dat er nog wetenschappers zullen worden opgehangen, maar wel totaal genegeerd. Ook universiteiten hebben het meer en meer over financieel rendement en de markt. Terwijl elke wetenschapper weet dat wat gevonden wordt, vaak onderweg gevonden wordt. Dat het geen kwestie is van naar een doel toe te werken, maar door fouten te maken op andere pistes te komen. Zonder daarin te willen overdrijven, zie ik daarin ook de link met de kunsten, waar het onderzoek of het uitproberen van dingen ook steeds weer wordt afgeblokt. Ook daar heeft de macht veel liever dat alles rendeert of toch minstens zelfbedruipend is.

Jan Kuijken: We hebben ons wel de vraag gesteld of we het over vroeger in de geschiedenis zouden hebben of over nu. We zijn overeengekomen dat we dat zoveel mogelijk open wilden houden. Ook in mijn woordenschat en stijl zit dat brede perspectief. Ik heb dingen geschreven die duidelijk blijk geven van een oudere muzikale invloed, maar ook nieuwe dingen. Ik vond het ook een uitdaging om met het Latijn iets te maken dat hedendaags aanvoelt. Het is mooi om te zien hoe iets wat oud is en niet meer gesproken wordt, toch een nieuw leven kan leiden. Ik schrik er ook van hoe rijk het Latijn is aan klanken. Als het gezongen wordt hoor je dat goed.

De voorstelling is in het Latijn?
De Pauw: De twee acteurs, Hilde Van Mieghem en Tom Jansen, spreken Nederlands. We wilden niet in historische figuren duiken, maar je voelt dat zij wetenschappers zijn, intelligente en zelfbewuste mensen waartussen een grote intimiteit heerst. Voor hen heb ik twee dialogen geschreven en ze maken ook een groot statement met een tekst van Steven Waijnberg over de kern van de zaak: dat er in het universum niets is wat erop wijst dat alles zou zijn gecreëerd voor ons, dus dat het enige wat we eigenlijk zinvol kunnen doen is de zaak gestaag te onderzoeken. Kijken wat er is, maar niet ervan uitgaan dat het er allemaal is voor ons.

Maar er is ook een verhaal dat door de zangers gezongen wordt, en die teksten heb ik naar het Latijn laten vertalen. Omdat het goed componeert voor Jan, maar ook omdat het zowel de taal van de religie als van de wetenschap is. We projecteren de tekst met de vertaling erbij. Voor de schoolgaande jeugd van de Latijnse is het dus een aanrader. De vertalers zijn mensen die ook geoefend zijn in neo-Latijn zodat ze woorden die toen nog niet bestonden toch konden omzetten.

30/4, 3, 4 & 5/5/2011 om 20.00
€16/20, NL ondertitels/surtitré en FR