Praat achteraf: 'Gewoon het einde van de wereld'

Gezien: 'Gewoon het einde van de wereld' door Rooftop op 7 januari in De Markten. Daar nog te zien op 13 en 14 januari (02-512.34.25, demarkten@demarkten.be).

Waar het in het theater naar mijn smaak vaak misgaat, is bij de keuze van het stuk. Niet alleen amateurgezelschappen, ook getalenteerde professionele gezelschappen steken soms tijd en energie in teksten die weinig zeggen. Het Brusselse collectief Rooftop doet dat alvast niet. Sinds de oprichting in 2009 speelden ze al Eric-Emmanuel Schmitt, Amélie Nothomb en Nathalie Sarraute, en nu vertaalden ze zelf Juste la fin du monde van de Franse succesauteur Jean-Luc Lagarce (1957-1995).

Gewoon het einde van de wereld behandelt een onderbelicht, maar universeel en hedendaags thema. Het is een gedegen praatstuk dat toch in beperkte mate experimenteel van vorm is, en het is ook een stuk waarachter je de persoonlijke inzet van de auteur voelt. Lagarce stierf immers vroegtijdig aan aids, en zijn toneelstuk is een raamvertelling die aanvangt, onderbroken wordt en eindigt met een postume monoloog van het hoofdpersonage Louis. Louis vertelt over een gebeurtenis tijdens de laatste maanden van zijn leven, die hij doorbracht in de wetenschap dat hij zou sterven. Toch is niet dat uitzicht op de dood het thema, maar de manier waarop het leven werd geleefd. Die staat ter discussie wanneer Louis zijn moeder, zus en broer, die hij al jaren niet meer heeft gezien, op de hoogte wil brengen van zijn terminale toestand. Hij zal er uiteindelijk niet toe komen de boodschap over te brengen.

Mensen die besluiten om de familieband te verbreken en daarvoor nauwelijks een andere reden hebben dan de overtuiging dat een familieband je nergens toe verplicht, maken nogal wat gevoelens los. Bij de achterblijvers: onbegrip, afgunst, eenzaamheid, minderwaardigheidsgevoelens en frustratie om het idee dat de ondankbare verloren zoon niets heeft teruggegeven van al wat zijn gezinsleden hem gaven. Bij de 'afvallige' zelf: schuldgevoelens, onzekerheid en een eenzaamheid die bijna als principiële levenshouding gaat gelden. Lagarce dient zijn personages van deze gevoelens een fatale cocktail toe. Louis zegt dat hij vertrokken is omdat hij thuis altijd een gebrek aan liefde ervaren heeft, maar zijn broer Antoine werpt tegen dat Louis dat zichzelf heeft wijsgemaakt, en er vervolgens het hele gezin tot levenslange opsluiting mee heeft veroordeeld. Evengoed zou Louis' gevoel niet geliefd te zijn een verkeerd begrepen frustratie kunnen zijn om het feit dat zelfs familieleden beperkt zijn in hun vermogen om een mens helemaal te omarmen en te redden van zijn fundamentele eenzaamheid. Lagarce laat zien hoe weinig wij zelfs van onze familieleden weten. Hoe weinig we zelfs hén soms tot ons toelaten, en hoe weinig we soms in hen geïn­teresseerd zijn.

Bij de terugkeer van de verloren zoon is de spanning dus voelbaar en wordt er voor het eerst sinds lang weer gesproken. Toch blijft er nog heel wat ongezegd. Er is geen bevrijding en iedereen lijdt. De achterblijvers krijgen geen restitutie voor hun 'zelfopoffering' aan de zijde van hun oude moeder, die niet bepaald kan zeggen dat haar familieproject geslaagd is. De verloren zoon is meer dan ooit verloren.

Lagarces vervreemdende vormexperiment zit in de taal die de gebrekkige communicatie weerspiegelt. Nu ze elkaar treffen, wikt ieder zijn woorden. De een wil praten, maar kan het niet zo goed; de ander weet het goed genoeg, maar wil niet spreken. De dialogen en monologen wemelen dan ook van de hele en halve hernemingen, verbeteringen en nuan­ceringen van eerdere uitspraken. Rooftop speelt dat onder regisseur Yves van den Boogaart in een sobere opstelling. De vier personages zitten tegenover elkaar en brengen om de beurt een pleidooi met het publiek als getuige. De acteerprestaties zijn bevredigend, al verdient vooral de beklijvende vertolking van Antoine door Kurt Monten lof. Toch steekt ook hij naar mijn smaak nog iets te veel 'profiel' in de tekstzegging. De vraag is of het vervreemdende effect van de tekst niet goeddeels verloren gaat door de realistische naturel waarmee Rooftop hem wil spelen. Lagarce heeft met het gestotter de hulpeloosheid van de karakters duidelijk aangezet. Het zou dus niet verkeerd zijn die pessimistische zwaarte te laten voelen, ook al riskeer je zo vaart uit het stuk te halen.