Praat achteraf: Jazz op dinsdagmiddag

Gezien: Berckmans van De Tijd op dinsdag 19 oktober om 12.40 uur (!) voor 6 euro (!) in het kader van 'Theater op de Middag' in Bozar. Voor de volgende tien producties: 02-507.82.00, www.bozar.be

Wanneer komt eindelijk dat Verzameld Werk van J.M.H. Berckmans uit? Ik zou er één willen vragen aan Klaas of de kerstboom. En wellicht ben ik niet de enige, want toen dinsdag in Bozar de monoloog Berckmans van De Tijd te zien was, kwamen daar niet overdonderend veel, maar ook niet geweldig weinig geïnteresseerden op af. En hoewel verschillenden onder hen het duidelijk al wat langer uitgezongen hebben dan de twee jaar geleden overleden Antwerpse cultschrijver (1953-2008), leken ze Berckmans' nietsontziende poëtische proza best te kunnen pruimen. Voor mij zat een dametje met grijze haren voortdurend te gniffelen met de soms scabreuze schotschriften die door tekstsamensteller en acteur Jurgen Delnaet (Aanrijding in Moscou, Meisjes) werden afgevuurd als hommage aan de schrijver.

Zo evident is dat niet. De manisch-depressieve, in de marginaliteit opererende schrijver werd consequent 'chroniqueur van de zelfkant' genoemd, waar dan onvermijdelijk het epitheton 'onderschat' aan werd toegevoegd. Berckmans was het type dat wat verderop aan de toog iets buiten elke context uitkraamt, waarna de cafégasten één keer vriendelijk lachen om daarna de hele avond gedecideerd de andere kant op te kijken. Maar als de genoemde toog die van Café De Raaf in Antwerpen was, en de lamerende man effectief Jean-Marie Henri Berckmans, dan hadden die cafégasten wel iets gemist. En als wij met z'n allen niet geleerd hadden dat we ons niet te veel met hopeloze gevallen moeten inlaten, dan had Berckmans vandaag misschien wel, zonder daar zelf hard op aan te dringen, een vaste rubriek in De laatste show gehad.

Berckmans had overigens maar een paar woorden nodig om te laten blijken dat zijn genie ook standhield op een dieet van veel alcohol en medicijnen en weinig vitaminen en zelfhygiëne. Getuige zowat alle titels van zijn vijftiental boeken (Vergeet niet wat de zevenslaper zei , Je kunt geen twintig zijn op suikerheuvel ,...), of de namen van zijn personages ('Charlowie alias Thelonious Hond', 'Pafke-het-meest-concrete-mafke',...) Die moeten wel bedacht zijn door iemand die haast niet beter wist dan dat je taal kan 'spelen' zoals je muziek kan spelen. Zijn geprefereerde toonsoort was dan wel mineur, de grappen klonken daar des te beter door.

Zijn teksten zitten ook vol dooddoeners ("Binnenkort wordt het beter, ten laatste volgend jaar"), overdubde samples ("Een joint, een joint, mijn verstopte schijthuis voor een joint"), metaforen ("Deze liefde is een brandend herenhuis") en kreten ("O lieve Electrabel") waar je niet zomaar weg mee weet. We citeren er nu een paar die Jurgen Delnaet voor zijn monoloog uit Berckmans' oeuvre heeft gelicht en naast elkaar heeft gelegd.

Wat mij persoonlijk ook erg fascineert in het werk van Berckmans is de manier waarop hij woorden en woordenreeksen haast 'celebreert' om hun klank of hun vage associatieve waarde, en niet zozeer om hun betekenis. Ik doe dat zelf soms ook vaak, zonder artistieke aspiraties, als ik door het huis rondloop. Ik roep of zing fijne maar onderbenutte woorden, flarden van liedjes, exotische namen van voetballers uit de jaren tachtig, en - naargelang de nabijheid van mijn huisgenoten - scabreuze tot ronduit gore kreten.

Ik vraag me ook wel eens kortstondig af waarom ik dat doe. Het heeft iets van het tourettesyndroom, al verloopt alles in mijn geval grotendeels gecontroleerd, en past het uiteraad niet te koketteren met ernstige ziektes.

Maar toch lijkt het alsof het hernemen van een welluidend woord dat ergens in je hersenpan sluimert, daar een genotsreactie kan genereren die te vergelijken is met het weldadige gevoel dat je kan hebben als je een bekend refreintje zingt.

Berckmans had in ieder geval een uitzonderlijke neus voor onweerstaanbaar, jazzy woordmateriaal, waarmee hij een in wezen oneindige, atonale compositie creëerde met een dun betekenislaagje over wanhoop en eenzaamheid, dat vanwege zijn autobiografische inslag voldoende binnendringt.

In die zin is het ook perfect aanvaardbaar, en zelfs noodzakelijk, dat Jurgen Delnaet niet op zoek is gegaan naar structuur, maar zich overgaf aan J.M.H. Berckmans' bulder- en palaverdrang en diens tekstfragmenten aan- en uittrok zoals de onaangepaste kostuums uit de kringloopwinkel.

Voor één keer vond ik de keuze voor Algemeen Nederlands niet helemaal bevorderlijk, maar voorts had ik voor dit intense uurtje Theater op de Middag, dat sowieso op een vreemde, onverwachte manier je dag verrijkt, best mijn verstopt schijthuis over.