Muziek voor de overtocht brengt een trio uitzonderlijke geesten en lichamen samen: beeldhouwer-tekenaar Koenraad Tinel, schrijver Stefan Hertmans en muzikant Oleg Lysenko bewegen van Groote Oorlog naar vluchtelingenvlot in muziek, woord en beeld.
© Koenraad Tinel
Stefan Hertmans & Koenraad Tinel: de kracht van kruisbestuiving
Vrijdagochtend 13 november, Salon Diongre op de tweede verdieping van het Flagey-gebouw. Een kleine twaalf uur na ons gesprek met Koenraad Tinel en Stefan Hertmans zal op een goeie 260 kilometer van hier de hel losbreken. Parijs valt ten prooi aan een gruwelijke samenzwering, waarvan de wild om zich heen graaiende terreurtentakels niet veel later ook de geesten in deze vooralsnog in de herfstzon badende stad in de greep zullen krijgen.
Een week later is Brussel een stad in lockdown, en klinkt het wachten (waarop?) oorverdovend stil. Het zou een ander gesprek zijn geweest, hadden we geweten. En tegelijk ook weer niet. Muziek voor de overtocht, de productie waarmee Tinel en Hertmans samen met Oleg Lysenko op 1 december Flagey aandoen, schuwt het nog niet bezonkene, mijdt de wispelturigheid van woorden-van-de-dag, weerloos, stemloos.
De voorstelling is het gebundelde resultaat van decennia zwijgen en, na het besef van plicht en schuld, jaren zoeken. Een zoeken naar de vloeibare trefzekerheid van inkt, naar het kraken en puffen van de menselijke strijd in de bajan, naar de symfonische kracht van – wat hebben we anders? – kleine woorden… Naar de toonaard die verhalen van decennia kan dragen.
Onontwarbare ménage à trois
"We zijn in het diepe gesprongen, maar het was magisch om te zien," vertelt Stefan Hertmans over de eerste, voorbereidende toonmomenten van het trio, onder meer op het Crossing Border-festival in 2014, daags nadat hem voor Oorlog en terpentijn de AKO Literatuurprijs werd toegekend. "Hoe je de betekenis zich geleidelijk ziet ontplooien, ziet opengaan als een bloem. Daar hebben wij zelf voor het eerst de emotionele power van de voorstelling gevoeld."
Veel van die kracht schuilt in de overtochten: van kunst naar leven, van de Groote Oorlog naar het lot van de vluchtelingen, én van woord naar muziek naar beeld en weer terug. Stefan Hertmans: "Je hebt Oleg die op zijn bajan de goelagsuite van Victor Vlasov speelt. Je hoort in de indrukwekkende manier waarop hij dat instrument bespeelt de oorlog, de angst, je hoort die bajan piepen, zuchten, trekken en dan plots weer zingen. Als ik daar dan een stuk uit Oorlog en terpentijn bij lees, heb je al twee elementen. En dan is er dat scherm waar mensen gebiologeerd naar zitten te kijken, en waarop Koenraad – elke keer opnieuw from scratch – uit een paar abstracte lijnen en vlekken mijn grootvader op zijn sterfbed of de dieren die de IJzer overzwemmen, weet te puren. Plots zie je die snuitjes in het water verschijnen, dat pakt mensen ongelofelijk."
Het is het oude verhaal van het geheel dat groter is dan de som van de (al zo ongelofelijk rijke) delen. En het is een mooie combinatie: drie generaties, twee Gentse rammen "met harde koppen", geboren in 1934 en 1951, en een bij Utrecht wonende Oekraïner uit 1974, die zich alle drie verbonden weten in een gedeelde passie en – wat zou een ménage à trois zonder zijn? – een portie amicale jaloezie. "Ik ben zelf muzikant geweest, die jaloezie zal blijven," vertelt Stefan Hertmans. "En Koenraads medium ken ik natuurlijk door mijn grootvader. Ik zat zelf op mijn tiende aan mijn schildersezeltje in het veld te schilderen. Die handeling zit in mijn lichaam. Het is zo uitgedraaid dat ik nu in een ander medium zit, maar op dat podium ben je gewoon mee aan het performen. Jaloezie is niet wat je dan voelt. Eerder dankbaarheid, omdat ze dat in mijn plaats zo goed doen."
Uitvinders van het afwezige
"Ik ben een beeldhouwer, en ik beschouw het maken van mijn beelden ook altijd als een soort gedichten maken, veel abstracter, maar de activiteit is net zo gebald," zegt Koenraad Tinel. "Ik ben best jaloers op schrijvers. Die Nijinsky-gedichten van Stefan bijvoorbeeld, of de manier waarop hij het oude Gent in Oorlog en terpentijn beschrijft, da's niets minder dan een liefdesverklaring, zo aangrijpend. En Oleg is niet alleen een goeie muzikant, da's een virtuoos, op dat vijftien kilo zware instrument van hem. Als je dan, zoals ik, het geluk hebt dat te mogen ondersteunen met tekeningen, dat is top." Stefan Hertmans: "Hoe dichter we tegen elkaar aan zitten, hoe intenser alles in elkaar haakt – tot het onontwarbaar wordt – en hoe magischer het wordt. Het klikt gewoon. Het gaat over de schoonheid die iemand in zich heeft, over waarachtigheid. Als je ziet dat je iemand kan vertrouwen, dat je met hem naar de oorlog kan, dan zit het goed."
Die oorlog maakt natuurlijk ook deel uit van de band tussen Koenraad Tinel en Stefan Hertmans. Hun kleine vertellingen uit het grote verhaal van de wendbaarheid van de mens en de gruwelijke context waarin die mens gedoemd is zijn wendbaarheid aan te spreken, heeft beiden, na veel uitstel, voor een stuk hun eigen persoon en werk doen overstijgen. In het verschrikkelijk mooie beeldverhaal Scheisseimer tekende Tinel in één geniale en brute geut zijn wedervaren in de Tweede Wereldoorlog, als jongste zoon van een collaborerende vader, neer, 60 jaar na datum. Hertmans wachtte 30 jaar voor hij de cahiers van zijn grootvader, met daarin diens herinneringen aan zijn jeugd en de jaren van dood en verderf tijdens de Eerste Wereldoorlog, durfde open te slaan en magistraal te verwerken in Oorlog en terpentijn – een verwijzing naar de strijd tussen de herinnering aan de gruwel die hem een leven lang in de greep zou houden en het verhevene van de schilderkunst waar hij naar snakte. Een 'ik herinner me' en 'ik verbeeld me' die werken dankzij de afstand, de zelfopgelegde tijd in de wachtkamer van het zwijgen en laten bezinken.
Stefan Hertmans: "Aan de gruwel moet je als schrijver niets proberen toe te voegen. De aantekeningen van mijn grootvader spreken voor zich. Maar Oorlog en terpentijn is ook een autobiografisch boek. Het gaat over mijn schuld tegenover mijn grootvader, met als centrale beeldspraak zijn uurwerk, dat ik als jonge snaak liet stukvallen, waardoor ik als het ware zijn tijd liet vallen. Dit boek is het door mij gerepareerde horloge. Zowel de afstand tegenover mijn grootvader, zijn en mijn verleden, als de afstand tegenover Gent, dat was voor mij de cocktail. Als je perfect gelukkig bent en de vrouw op wie je smoor bent, zit elke dag naast jou, dan schrijf je geen liefdesgedichten meer. Dan pak je haar vast. Je hebt altijd afstand nodig om je emotie om te zetten in iets creatiefs. Paul Valéry noemt in zijn fantastische cahiers de mens 'de uitvinder van het afwezige.' Daar gaat het om: het is de imaginaire brug naar wat er niet is, die je verlangen groter doet worden en tegelijk een structuur en een beeld geeft. Dat is de kunst, om het zo te zeggen." Koenraad Tinel: "Afstand is absoluut nodig in het creatieve proces. Mijn sculpturen en tekeningen vervallen in rozengeur en maneschijn als iets me te nabij, te direct is. Er zijn dingen die op hun plaats moeten zakken. Van op een afstand, in tijd of in ruimte, haal je er veel meer uit."
Overtocht naar morgen
De mens is een wezen in voortdurende staat van wording. Het is een van de vele verdiensten van het werk van Stefan Hertmans en Koenraad Tinel dat het dat onverbloemd toont, in alle tinten grijs. Stefan Hertmans: "De mens moet met het opene leven, stelt Hölderlin. Met het opene leven betekent natuurlijk ook met een onzekere toekomst leven, maar dat maakt het leven des te heftiger en intenser. Op scène is Koenraad de enige die die openheid letterlijk praktiseert, hij staat ten volle het worden te belichamen, als een sjamaan. Daarom is wat hij doet ook zo aangrijpend." Koenraad Tinel: "Dat vergt heel veel van een mens, hoor. Het is met je hele wezen dat je dat doet. Ik bereid dat tot in de puntjes voor en leef daar dagen naartoe. Daarom ben ik ook zo gespannen en aandachtig, en na de voorstelling ook echt moe. Maar ik kan niet eenvoudigweg wat zitten tekenen. Ik moet kunnen rechtstaan en… (Zwaait en veegt in de lucht) Het moet vlug gaan, het moet visueel krachtig zijn, er moet iets gebeuren. Elke tekening duurt ongeveer 2,5 minuut, en zo maak ik er 25 per voorstelling."
Het zijn korte momenten, wonderlijke schetsen die de brug vormen tussen muziek en woord, en in dat samenspel een periode van ruim honderd jaar overbruggen: Muziek voor de overtocht bevat behalve fragmenten uit Oorlog en terpentijn en een cyclus over Nijinsky ook enkele gedichten over vluchtelingen. Stefan Hertmans: "De titel komt van mijn verzamelde gedichten. In mijn poëzie is de 'overtocht' een heel metaforisch iets: het gaat om een tocht over de leemte, een tocht van geboorte naar dood, de overtocht in alle mogelijke betekenissen. Al die vluchtelingen die nu hun leven wagen op hun overtocht, naar het onzekere en het opene toe, daar konden we niet naast kijken, dat raakt ons te hard. Hoe kan je niet meevoelen met mensen die zo afzien? Wanneer zouden wij hier weggaan om in een rubberbootje de Middellandse Zee over te varen? Het moet al erg zijn." Koenraad Tinel: "Ik ben ook twee jaar op de dool geweest in Duitsland. Ik was nog een kind, maar ik weet wat het is, het staat in mijn geheugen gegrift: vluchten en je moeten wegsteken, eerst voor de Russen en dan voor de Amerikanen, honger lijden en gaan schooien aan de poorten van kloosters."
Stefan Hertmans: "Wat er nu gebeurt, zal onze samenleving fundamenteel veranderen. We maken een overtocht naar een ander soort Europa, naar een nieuwe fase in zijn cultuur, samenhang, sociaal weefsel… Mede door die hardvochtigheid van het neokapitalisme, met in Vlaanderen ook nog eens dat egocentrische nationalisme bovenop. We zitten in een boot die dreigt in twee te worden gescheurd door conservatieve en progressieve krachten die elkaar tegenwerken. En dan kan het alle kanten op. Honderd jaar geleden, na 14-18, was Europa fundamenteel veranderd. Van Stefan Zweigs Welt von Gestern bleef niets over. Het is goed mogelijk dat wij nu ook niet weten waar we binnen vier jaar staan. In die zin maken wij nu op alle vlakken een overtocht. En wij, wij maken muziek. Dat is onze taak als kunstenaar: om als kanaries in de koolmijn te blijven fluiten tot de zuurstof op is."
"Ik ben een beeldhouwer, en ik beschouw het maken van mijn beelden ook altijd als een soort gedichten maken, veel abstracter, maar de activiteit is net zo gebald," zegt Koenraad Tinel. "Ik ben best jaloers op schrijvers. Die Nijinsky-gedichten van Stefan bijvoorbeeld, of de manier waarop hij het oude Gent in Oorlog en terpentijn beschrijft, da's niets minder dan een liefdesverklaring, zo aangrijpend. En Oleg is niet alleen een goeie muzikant, da's een virtuoos, op dat vijftien kilo zware instrument van hem. Als je dan, zoals ik, het geluk hebt dat te mogen ondersteunen met tekeningen, dat is top." Stefan Hertmans: "Hoe dichter we tegen elkaar aan zitten, hoe intenser alles in elkaar haakt – tot het onontwarbaar wordt – en hoe magischer het wordt. Het klikt gewoon. Het gaat over de schoonheid die iemand in zich heeft, over waarachtigheid. Als je ziet dat je iemand kan vertrouwen, dat je met hem naar de oorlog kan, dan zit het goed."
Die oorlog maakt natuurlijk ook deel uit van de band tussen Koenraad Tinel en Stefan Hertmans. Hun kleine vertellingen uit het grote verhaal van de wendbaarheid van de mens en de gruwelijke context waarin die mens gedoemd is zijn wendbaarheid aan te spreken, heeft beiden, na veel uitstel, voor een stuk hun eigen persoon en werk doen overstijgen. In het verschrikkelijk mooie beeldverhaal Scheisseimer tekende Tinel in één geniale en brute geut zijn wedervaren in de Tweede Wereldoorlog, als jongste zoon van een collaborerende vader, neer, 60 jaar na datum. Hertmans wachtte 30 jaar voor hij de cahiers van zijn grootvader, met daarin diens herinneringen aan zijn jeugd en de jaren van dood en verderf tijdens de Eerste Wereldoorlog, durfde open te slaan en magistraal te verwerken in Oorlog en terpentijn – een verwijzing naar de strijd tussen de herinnering aan de gruwel die hem een leven lang in de greep zou houden en het verhevene van de schilderkunst waar hij naar snakte. Een 'ik herinner me' en 'ik verbeeld me' die werken dankzij de afstand, de zelfopgelegde tijd in de wachtkamer van het zwijgen en laten bezinken.
Stefan Hertmans: "Aan de gruwel moet je als schrijver niets proberen toe te voegen. De aantekeningen van mijn grootvader spreken voor zich. Maar Oorlog en terpentijn is ook een autobiografisch boek. Het gaat over mijn schuld tegenover mijn grootvader, met als centrale beeldspraak zijn uurwerk, dat ik als jonge snaak liet stukvallen, waardoor ik als het ware zijn tijd liet vallen. Dit boek is het door mij gerepareerde horloge. Zowel de afstand tegenover mijn grootvader, zijn en mijn verleden, als de afstand tegenover Gent, dat was voor mij de cocktail. Als je perfect gelukkig bent en de vrouw op wie je smoor bent, zit elke dag naast jou, dan schrijf je geen liefdesgedichten meer. Dan pak je haar vast. Je hebt altijd afstand nodig om je emotie om te zetten in iets creatiefs. Paul Valéry noemt in zijn fantastische cahiers de mens 'de uitvinder van het afwezige.' Daar gaat het om: het is de imaginaire brug naar wat er niet is, die je verlangen groter doet worden en tegelijk een structuur en een beeld geeft. Dat is de kunst, om het zo te zeggen." Koenraad Tinel: "Afstand is absoluut nodig in het creatieve proces. Mijn sculpturen en tekeningen vervallen in rozengeur en maneschijn als iets me te nabij, te direct is. Er zijn dingen die op hun plaats moeten zakken. Van op een afstand, in tijd of in ruimte, haal je er veel meer uit."
Overtocht naar morgen
De mens is een wezen in voortdurende staat van wording. Het is een van de vele verdiensten van het werk van Stefan Hertmans en Koenraad Tinel dat het dat onverbloemd toont, in alle tinten grijs. Stefan Hertmans: "De mens moet met het opene leven, stelt Hölderlin. Met het opene leven betekent natuurlijk ook met een onzekere toekomst leven, maar dat maakt het leven des te heftiger en intenser. Op scène is Koenraad de enige die die openheid letterlijk praktiseert, hij staat ten volle het worden te belichamen, als een sjamaan. Daarom is wat hij doet ook zo aangrijpend." Koenraad Tinel: "Dat vergt heel veel van een mens, hoor. Het is met je hele wezen dat je dat doet. Ik bereid dat tot in de puntjes voor en leef daar dagen naartoe. Daarom ben ik ook zo gespannen en aandachtig, en na de voorstelling ook echt moe. Maar ik kan niet eenvoudigweg wat zitten tekenen. Ik moet kunnen rechtstaan en… (Zwaait en veegt in de lucht) Het moet vlug gaan, het moet visueel krachtig zijn, er moet iets gebeuren. Elke tekening duurt ongeveer 2,5 minuut, en zo maak ik er 25 per voorstelling."
Het zijn korte momenten, wonderlijke schetsen die de brug vormen tussen muziek en woord, en in dat samenspel een periode van ruim honderd jaar overbruggen: Muziek voor de overtocht bevat behalve fragmenten uit Oorlog en terpentijn en een cyclus over Nijinsky ook enkele gedichten over vluchtelingen. Stefan Hertmans: "De titel komt van mijn verzamelde gedichten. In mijn poëzie is de 'overtocht' een heel metaforisch iets: het gaat om een tocht over de leemte, een tocht van geboorte naar dood, de overtocht in alle mogelijke betekenissen. Al die vluchtelingen die nu hun leven wagen op hun overtocht, naar het onzekere en het opene toe, daar konden we niet naast kijken, dat raakt ons te hard. Hoe kan je niet meevoelen met mensen die zo afzien? Wanneer zouden wij hier weggaan om in een rubberbootje de Middellandse Zee over te varen? Het moet al erg zijn." Koenraad Tinel: "Ik ben ook twee jaar op de dool geweest in Duitsland. Ik was nog een kind, maar ik weet wat het is, het staat in mijn geheugen gegrift: vluchten en je moeten wegsteken, eerst voor de Russen en dan voor de Amerikanen, honger lijden en gaan schooien aan de poorten van kloosters."
Stefan Hertmans: "Wat er nu gebeurt, zal onze samenleving fundamenteel veranderen. We maken een overtocht naar een ander soort Europa, naar een nieuwe fase in zijn cultuur, samenhang, sociaal weefsel… Mede door die hardvochtigheid van het neokapitalisme, met in Vlaanderen ook nog eens dat egocentrische nationalisme bovenop. We zitten in een boot die dreigt in twee te worden gescheurd door conservatieve en progressieve krachten die elkaar tegenwerken. En dan kan het alle kanten op. Honderd jaar geleden, na 14-18, was Europa fundamenteel veranderd. Van Stefan Zweigs Welt von Gestern bleef niets over. Het is goed mogelijk dat wij nu ook niet weten waar we binnen vier jaar staan. In die zin maken wij nu op alle vlakken een overtocht. En wij, wij maken muziek. Dat is onze taak als kunstenaar: om als kanaries in de koolmijn te blijven fluiten tot de zuurstof op is."
Muziek voor de overtocht
data: 1/12, 20.15, NL + FR
waar: Flagey, Elsene
Fijn dat je wil reageren. Wie reageert, gaat akkoord met onze huisregels. Hoe reageren via Disqus? Een woordje uitleg.