Koen Clement en Dirk Vermaelen: ‘Europalia Indonesië overstijgt de clichés’

In oktober begint het tweejaarlijkse kunstenfestival Europalia opnieuw, dit jaar met Indonesië als gastland. “Geen evidente keuze,” erkennen de nieuwe algemeen directeur van Europalia, Koen Clement, en artistiek directeur Dirk Vermaelen. "Kun jij één bekende Indonesische artiest opnoemen?" Maar de eilandenarchipel blies hen van hun sokken.

Koen Clement (53) nam begin dit jaar de fakkel over als algemeen directeur bij Europalia, Dirk Vermaelen (41) is sinds 2014 artistiek directeur van het multidisciplinaire kunstenfestival dat zowel tentoonstellingen, concerten, theater- en dansvoorstellingen, film, performance als literaire manifestaties programmeert.

Onderwerp dit jaar: Indonesië, de voormalige Nederlandse kolonie. Een land dat indruk maakte op beide mannen, met zijn enorme culturele verscheidenheid, en herkenbare dilemma’s rond migratie, islamisering of de positie van de vrouw.

Vanwaar die keuze voor Indonesië?
Dirk Vermaelen: "In het verleden is nog maar bitter weinig rond Indonesië georganiseerd, en vooral in Nederland. Die evenementen hadden nog altijd een heel beperkte, koloniale visie, vaak gereduceerd tot Java en Bali, terwijl het een immense archipel is met honderden talen en culturen."

"Toen we van Indonesië de vraag kregen of we een festival rond hun land wilden doen, gingen we met allerlei experts praten, en met onze partners, culturele instellingen in binnen- en buitenland. Die bleken sterk geïnteresseerd."

De afgelopen edities van Europalia hadden achtereenvolgens de economische grootmachten China, Brazilië, India en Turkije als onderwerp. Nu is het Indonesië, ook een sterke groei-economie. Zit daar een bewuste strategie achter?
Dirk Vermaelen: "Nee. De keuze van een land gebeurt op verschillende manieren. Ofwel stelt het zichzelf voor, ofwel kijken wij welk land interessant is. Omdat we zelf geen locatie hebben, polsen we daarvoor altijd eerst bij de culturele partnerinstellingen waar we mee samenwerken. Pas als zij belangstelling hebben in het culturele aanbod van dat land, gaan we verder. Het is dus een wisselwerking."
Koen Clement: "We hebben het geluk dat er zich nog altijd spontaan kandidaten van over de hele wereld aandienen."
Dirk Vermaelen: "Toch was Indonesië niet zo evident toen we de vraag kregen. In de culturele wereld komen altijd dezelfde namen terug, maar kun jij één bekende Indonesische artiest opnoemen? De culturele instellingen waren afwachtend. Tot we op prospectie gingen met partners zoals de Vooruit, de Beurs, het SMAK, en het MUHKA, en de ongelooflijke culturele rijkdom van Indonesië ontdekt hebben. Na die showcases waren ze enthousiast om te programmeren."
Koen Clement: "We hebben niet gekozen voor de gemakkelijkste oplossing, als je dat bedoelde. Als we volgend jaar opnieuw een editie over Spanje zouden doen, zouden we per definitie een breder publiek kunnen bereiken. Maar omdat we een vzw zijn, kunnen we inhoudelijke keuzes maken die niet alleen gedicteerd zijn door de mogelijke publieksopkomst. Dat geeft ons de luxe om ook moeilijkere keuzes te maken. Ik vind het knap dat dat nog kan in dit tijdsgewricht. Al gaan we er uiteraard hard aan werken dat zo veel mogelijk mensen al die mooie dingen komen bekijken."

Hoe willen jullie het publiek dan overtuigen om naar een festival over Indonesische cultuur te komen?
Dirk Vermaelen: "Om het festival in de kijker te zetten bij het grote publiek, hebben we een ‘baken in de stad’: het festivalcentrum in het Dynastiegebouw, dat bekleed wordt door een Indonesische artiest. Een truck voor de deur zal Indonesische ‘kopi’ serveren, en snacks. Er komen ook workshops over dingen die mensen wel kennen, zoals batiktextiel, maskers en het traditionele Javaanse slaginstrumentenorkest gamelan.
Koen Clement: "We willen zo veel mogelijk mensen kennis laten maken met de Indonesische cultuur. Als we gezinnen kunnen overtuigen om eens een uitstapje naar Brussel te maken, of mensen na een kopje koffie in ons festivalcentrum beslissen een optreden of expo mee te pikken, dan denk ik we in onze opdracht geslaagd zijn."
Dirk Vermaelen: "Dialoog met Indonesiërs ligt aan de basis van het festival. Voor elke discipline, voor elke tentoonstelling, is er telkens een curator van onze kant en een van Indonesische kant. Zo krijg je een accuraat, niet-exotisch beeld van de culturele scene in Indonesië. Maar tegelijk ook, en daarvoor zijn onze partners en onze curatoren er, een aanbod dat inspeelt op ons publiek en onze context hier."
"Als je een festival op die manier relevanter en actueler maakt, ga je vanzelf al een ruimer publiek aanspreken. De tentoonstelling Power and other things gaat bijvoorbeeld over de turbulente laatste twee eeuwen geschiedenis van Indonesië. Er komen thema’s aan bod als migratie, de positie van de vrouw, gender, de oprukkende islamisering (Indonesië is het grootste moslimland ter wereld, red.). Thema’s die hier ook heel sterk leven. Weg van het eurocentrisme kan Indonesië ons een interessant perspectief bieden. Hoe gaat dat land om met die issues?"

Europalia ontstond in 1969, met de bedoeling om telkens de cultuur van één Europees land in de kijker te plaatsen. Later is dat opengetrokken. Is het überhaupt nog wel van deze tijd om kunst in te delen per land? Moeten jullie niet vechten tegen de idee een veredelde promotiecampagne te zijn?
Dirk Vermaelen: "Het oorspronkelijke doel in 1969 was om mekaars cultuur beter te leren kennen in het hart van Europa. Met het idee: als we elkaar beter kennen, zullen we ook beter kunnen dialogeren, beter samenleven. Die nobele gedachte is denk ik ook vandaag de dag nog pertinent. Er bestaan clichés over bepaalde landen. Dat willen we met het festival net opentrekken."

"Andere festivals werken met een thema in gedachten, wij op basis van grondgebied. Je zou ook kunnen zeggen dat een thema beperkend is."

"Een land bekijken als een geïsoleerde culturele identiteit en in een ‘vitrine’ tonen, zoals bij de eerste edities gebeurde, doen we vandaag de dag niet meer. Bij de jongste edities leggen we de nadruk op nieuwe creaties van jonge kunstenaars, en uitwisselingen tussen kunstenaarsgemeenschappen. Voor de Ancestors & Rituals-tentoonstelling van Europalia Indonesia bijvoorbeeld bekijken we wat die voorouders vandaag de dag betekenen in zo veel mogelijk verschillende Indonesische culturen, en laten we hedendaagse kunstenaars daarrond werken."

Koen Clement: "Het boeiende is om de interactie te tonen. In een land als Indonesië dat door zo veel verschillende invloeden tot stand gekomen en verrijkt is, is dat een bijna een onuitputtelijke bron van ideeën."
"De vraag is pertinent in de zin dat elk festival zich altijd moet afvragen: hoe relevant zijn we, wat kunnen we toevoegen? Ik woonde tot voor kort in Nederland, en heb dertig jaar geleden in Brussel gewoond. Terugkeren naar Brussel is een ongelooflijke ervaring, alleen al vanwege het culturele aanbod. We beseffen soms niet hoe gelukkig we ons mogen prijzen, in vergelijking met andere grote steden zelfs. In dat fantastische aanbod zorgen dat je met een festival met een zekere reputatie en geschiedenis relevant blijft, is natuurlijk een opdracht."

In 2019 keren jullie terug naar Europa, het onderwerp wordt dan Roemenië. Waar komt de keuze voor dat land vandaan?
Koen Clement: "Het is een land met een bewogen recente geschiedenis en een rijke cultuur, niet alleen wat de populaire filmscene betreft. Ik denk dat het ook interessant is voor Europalia om wars van eurocentrisme na te denken over waar Europa naartoe gaat. Welke rol speelt cultuur daarin? En hoe kunnen wij daar in alle bescheidenheid iets zinvols over zeggen door de dingen die we organiseren?"

"We zijn een tijd terug op prospectie geweest in Boekarest en andere Roemeense steden, daar wordt op een heel andere manier naar Brussel gekeken. Ze vinden de EU spannend, en willen heel graag tonen wat er gebeurt, aan de rand van de mainstream of er verder vandaan."

U bent directeur-generaal van Europalia sinds begin 2017. De volgende editie wordt de eerste die volledig onder uw leiding tot stand gekomen zal zijn. Legt u andere accenten dan uw voorgangster?
Koen Clement: "Ik denk dat we een aantal ingeslagen wegen met nog meer enthousiasme zullen blijven volgen, zoals hoe we door uitwisselingen proberen creaties mogelijk te maken. Ten tweede overwegen we om de landenformule van Europalia af te wisselen met een meer thematische aanpak. Dat hebben we eerder gedaan met een editie rond Horta (in 1996, red.)."

"Rest nog een discussie die we nog moeten voeren met de raad van bestuur. Europalia is ontstaan vanuit een soort Europees ideaal. Vanuit de terechte gedachte van de founding fathers: Europa zal cultureel zijn, of het zal niet zijn. Ik ben daar ten diepste van overtuigd. Dat heeft niets met naïviteit te maken. Zo’n maatschappelijk project kan volgens mij niet slagen als je niet ook de culturele component invult. Welke rol moet een festival met zo’n voorbestemde naam daar dan in spelen? Ik zou er trots op zijn als we zouden onderzoeken hoe we de Europese gedachte modern kunnen invullen."

"Kijk naar het Paleis voor Schone Kunsten. Ik vind wat Paul Dujardin met de Europese positionering van Bozar heeft gedaan een inspirerend voorbeeld."

Lees ook het bijbehorende artikel Niet te missen op Europalia, waarin Clement en Vermaelen vijf Brusselse must-sees aanraden voor de Europalia-leek.

_______________________________________

Vier financieringsbronnen

"Onze inkomsten komen uit verschillende bronnen", zegt Clement. "Als het goed is, is de ticketverkoop voor de 240 evenementen een belangrijke bron van inkomsten. Daarnaast gaan we ook actief op zoek naar sponsoring. Ook dit jaar zijn er een aantal grote Belgische bedrijven die mee de schouders onder het project zetten."

"Verder worden wij ondersteund door de verschillende nationale en gewestelijke overheden, en krijgen we structurele steun van instellingen zoals de Nationale Loterij. We werken ook nauw met Buitenlandse Zaken samen. De vierde grote bron van financiering is het gastland, dat meedeelt in de kosten.”

“Het precieze budget hangt af van land tot land. Voor een festival van deze omvang spreek je aan Belgische kant al snel over een paar miljoen euro. Het is onmogelijk te zeggen hoe groot de inspanningen zijn van het gastland, omdat die per editie heel verschillend zijn.”

Koen Clement (53)

• studeerde Romaanse filologie (KU Leuven), haalde MBA aan Vlerick en master in finance aan INSEAD
• 1988-2008: De Persgroep, onder meer als marketingmanager voor Het Laatste Nieuws, directeur bij De Morgen en uitgever van de tijdschriftentak
• 2008-2016 algemeen directeur van uitgeverij Wpg Uitgevers (o.a. De Bezige Bij, Standaard Uitgeverij, Voetbal International en Happinez)
• sinds 2010 lid van raad van toezicht van Nederlandse omroep VPRO
• 2016 kandidaat-CEO bij de VRT
• sinds 2017 directeur-generaal Europalia

Dirk Vermaelen (41)

• studeerde voor vertaler Engels-Italiaans aan Vlekho in Brussel en kunstwetenschappen aan de KU Leuven
• begon in 2003 na onderzoekswerk in Florence (Deutsches Kunsthistorisches Institut) als assistent-tentoonstellingen bij de Europalia-editie rond Italië
• leidt sinds 2007 de tentoonstellingenpoot bij Europalia
• is sinds 2014 artistiek directeur Europalia