De mokerslag van de metrowerken

De werken voor metrostation Toots Thielemans zouden een voorbeeldwerf worden, het steunpakket voor de lokale handelaars ongezien. Maar een tocht door Brussels meest mediterrane buurt toont vooral een kwetsbare aankomstwijk die slecht opgewassen is tegen twee mokerslagen: corona én de grootste werf van Brussel. “De steunpremies zijn net genoeg om een koord te kopen.”

"Weet u hoeveel we vandaag al hebben verdiend?” Bakker Samir Aarab werpt een snelle blik op zijn kassa. “40 euro, terwijl we al uren open zijn. En weet u hoeveel ik maandelijks betaal? 7.000 euro aan huur en kosten. Voor de werken had ik negentien mensen in dienst, vandaag zijn dat er nog drie, van wie twee familieleden die ik niet kan betalen.”

We bevinden ons in bakkerij Tazaghine aan de Stalingradlaan en Aarab heeft alle tijd van de wereld om zijn verhaal te doen. Klanten zijn er toch amper. Van achter zijn toonbank – denk aan de bekende mix van Belgische patisserie en Maghrebijnse specialiteiten – vertelt de 42-jarige hoe hij twintig jaar geleden van Marokko naar België kwam en nog maar onlangs met zijn bakkerij begon. De zaak draaide uitstekend, benadrukt hij, tot de werken aan de metro begonnen.

Die werf, met de constructie van een gloednieuw metrostation onder de Stalingradlaan, is noodzakelijk om van de premetrotunnel onder het centrum een volwaardige metro te maken en zo de capaciteit van het openbaar vervoer in het gewest te verhogen. Het station moet in 2025 in gebruik gaan en dan moet de bovengrondse heraanleg nog beginnen. Als alles vlot gaat, kan de nieuwe Stalingradlaan in 2027 af zijn. De 'als' in de vorige zin is daarbij geen detail.

Maar diezelfde werken veranderden een groot deel van de Stalin­gradlaan ook in één grote werfzone. Het gevolg: geen auto- of fietsverkeer meer, geen parkeermogelijkheid en veel minder klanten. En dan moeten de zware ingrepen voor de deur, waar het eigenlijke station komt, nog beginnen. “Overheidssteun?” Er glijdt een donkere blik over Aarabs gezicht. “Zo'n 800 euro per maand, genoeg om een koord te kopen waarmee ik me kan ophangen. Terwijl de handelaars hiernaast, die huurder van de Stad zijn, hun hele huur kwijtgescholden krijgen. Et nous, on n'est pas des humains?”
Zomaar stoppen en iets anders doen is geen optie, legt Aarab uit. “Ik heb al mijn spaargeld in de zaak gestopt. Weet u wat me nog het meest pijn doet? Dat mijn zoon me straks misschien ziet failliet gaan. Wat zal dat doen met zijn zelfvertrouwen, met zijn blik op het leven?”

Pact met de handelaars

Aarab is niet de enige die de toekomst vandaag somber inziet. Een groenteverkoper verderop bezweert ons dat hij vandaag nog geen enkele klant zag. Zijn rijkelijke aanbod – met onder meer verse absint – wacht onaangeroerd. En de voorzitter van de lokale handelaarsvereniging Stalem, die ons vergezelt door de wijk, toont steeds weer zaken die de boeken definitief dicht hebben gedaan. “Kijk, daar heb je er vier naast elkaar.” Nour Eddine Layachi wijst naar de zijde waar de werfzone zich bevindt: “Een snackbar, een reisagentschap en twee restaurants.”

Dat die sluitingen ook door corona kunnen komen, werpen we op. De voorzitter gaat maar deels akkoord. “Voor sommige horeca­zaken klopt dat, maar er zijn ook ondernemingen die het tijdens de eerste lockdown prima deden en pas met de intensieve fase van de werken naar adem snakten of failliet gingen: computerzaken bijvoorbeeld of winkels in voeding of doe-het-zelfmateriaal. Ze verloren klanten, maar ook leveranciers, want laden en lossen is amper nog mogelijk.”

Layachi heeft een goed overzicht, benadrukt hij. Zijn vereniging telt 120 leden, van de snackbars en groentehandelaars in le bas tot Kaffabar en Comme chez Soi in le haut du quartier. De grote hinder is daarbij vooral voor le bas, waar het nieuwe station komt. En dan moeten de zwaarste werken aan het eigenlijke station nog beginnen.

Zo bedrukt de handelaars vandaag ogen, zo optimistisch klonken de verschillende overheden nochtans bij het begin van de titanenwerf voor het metrostation. “Ja, in het verleden waren de lokale handelaars wel eens les grands oubliés van metrowerken, maar deze keer wordt het anders,” is de teneur in een promofilmpje dat burgemeester Philippe Close (PS) verspreidde. Schepen van Handel Fabian Maingain (Défi) was niet weinig trots over een 'ongezien' steunpakket van 16 miljoen euro, een bedrag dat vooral het Gewest vrijmaakt.

In een gemeenschappelijke mededeling van de Stad Brussel, de MIVB en mobiliteitsminister Elke Van den Brandt (Groen) heet het ook dat de werken aan Toots Thielemans een 'voorbeeldwerf' moeten worden. Het pakket aan maatregelen in het pact dat met de buurt werd ondertekend, oogt ook best fors, met behalve miljoenensteun ook een lokale ombudsman, regelmatige infovergaderingen en een kleurig containerdorp voor de zeven zaken die uit het Zuidpaleis moesten verhuizen.

Warme aankomstwijk

“Formidabel toch, dat pact?” De voorzitter van de handelsvereniging zwaait met het document, terwijl hij ons ontvangt in zijn woonst op de Stalingradlaan. Het is een van die majestueuze panden die de brede laan telt. Die breedte is overigens niet toevallig. Waar straks een ondergronds station komt, liepen de treinsporen tot 1864 bovengronds, naar het allereerste Zuidstation of Bogaardenstation aan het Rouppeplein.

Maar terug naar vandaag. Het pact, legt Layachi uit, moest ervoor zorgen dat het unieke karakter van de wijk behouden blijft. De voorzitter vertelt met gloed over zijn quartier, waar hij nu al veertig jaar woont, sinds hij uit Marokko kwam. “Dit is een buurt van menselijke contacten, die de voorbije jaren geëvolueerd is van wat oubollig naar steeds meer kosmopolitisch. Je vindt hier nu Mexicaanse, Indische, Japanse of Franse keuken, allemaal halal, ja. Het publiek is ook steeds gemengder, je ziet vaker vrouwen en homo's dan vroeger. U herinnert zich de video van Sofie Peeters wel (Femme de la rue, over machisme en seksisme op straat in de wijk, red.)? Ze had gelijk, maar het verandert geleidelijk. En dit is een warme buurt gebleven. Het is nog steeds zo dat wie honger heeft hier wel altijd iets te eten zal krijgen.”

De handelszaken zijn daarbij nog steeds in handen van de lokale gemeenschap, benadrukt Layachi. “Het zijn familiebedrijven, waar de grootouders, ouders en kinderen langzaam de ladder zijn opgeklommen en zelf nieuwe concepten hebben gerealiseerd, zoals die wereldkeuken. Vaak hebben ze ook eigenhandig hun korte keten opgezet met Vlaamse producenten uit het ommeland, terwijl een Carrefour veel meer uit Spanje importeert. De evolutie komt hier uit de wijk zelf! Maar dat betekent ook dat de financiële reserves lang niet zo groot zijn als die van grote ketens. Dat fragiele weefsel wordt nu bedreigd door de werken.”

Layachis betoog kon zo uit Arrival City geplukt zijn, het boek van journalist Doug Saunders, waarin hij het potentieel en de veerkracht van aankomstwijken beschrijft. Die wijken, door overheden vaak als probleem bestempeld, zijn in werkelijkheid onwaarschijnlijk efficiënte sociale liften, argumenteert de Canadese auteur.

'Gevoel dat we hier weg moeten'

Zo'n aankomstwijk is tegelijk echter ook erg kwetsbaar, weet onze gastheer. Gaandeweg gingen de handelaars beseffen dat de miljoenen van de overheden voor velen niet eens genoeg zouden zijn om te overleven. Wie aan de Lemonnierlaan woont, met nochtans een werfzone voor de deur, krijgt trouwens zelfs geen enkele steun. “Men wil de wijk renoveren en verbeteren, maar vernietigt ondertussen wel de bestaande structuren,” analyseert Layachi. “Bovendien stuurt de MIVB ook wat aan op een heroriëntatie van de handel, ze brengen consultants uit Parijs mee, die er hier een soort Sint-Gillis willen van maken. Het klinkt allemaal als une gentrification qui ne dit pas son nom, een gentrificatie die niet zo mag heten.”

Dat achter de grote werken ook een plan steekt om het Maghrebijnse karakter van de wijk te veranderen, is een gevoel dat bij verschillende handelaars leeft. Ook onze bakker begint er spontaan over. “Iedereen zegt dat hier: men wil af van een buurt waar de aanwezigheid van één gemeenschap zo groot is. We hebben het gevoel dat we hier weg moeten.”

Die dreigende gentrificatie en het kwetsbare weefsel zijn ook het onderwerp van een film die het Centre Vidéo de Bruxelles aan het draaien is over de wijk. De documentaire komt wellicht in het najaar uit. “Zoals de voormalige MIVB-baas Alain Flausch ons vertelde: de MIVB is uiteindelijk een grote silo, die vooral op zichzelf gericht is,” legt Liévin Chemin, een van de makers uit. “Als die machine voorbijkomt, dan verwaarloost ze makkelijk de neveneffecten van die grote werken.”

Als we de burgemeester en schepen van Handel met de wanhoop van de handelaars willen confronteren, geven ze niet thuis. Close verwijst door naar Maingain, die op zijn beurt niet op telefoontjes reageert. De Stad heeft deze dagen trouwens ook de handen vol met het uittekenen van de toekomstige Stalingradlaan, een onderwerp waarover binnen de wijk nogal verschillende visies bestaan. Bewonerscomité Stalingrad pleit voor een autovrij plein voor het Zuidpaleis, veel handelaars voelen dat als een bedreiging, horen we. Maar dat is een ander verhaal.

Bij minister Van den Brandt krijgen we evenmin gehoor. Alleen de MIVB reageert. De woordvoerster herinnert aan het uitgebreide pakket met maatregelen en wijst nog eens op de dubbele klap voor de wijk. “Ook de impact van corona is erg groot en het is niet eenvoudig om zomaar de invloed van de werken en die van de epidemie te onderscheiden. We vinden het erg vervelend als handelaars in moeilijkheden komen en natuurlijk willen we ze niet weg. Daarom juist hebben we dat pact afgesloten, dat echt uitzonderlijk omvangrijk is.”

Volkse uitzondering

Ook stadsgeograaf Eric Corijn (VUB) ziet geen gentrificatiecomplot achter de metrowerken. “Maar het is natuurlijk wel zo dat grote werken bijna altijd tot een verandering van de lokale handel leiden, zeker als ze zo lang duren. Kijk naar de voetgangerszone.” Of hij op de verhamburgering doelt? “Jazeker. Of neem het Flagey­plein, dat jaren openlag. Voor de werken was de handel en de markt volkser, sindsdien is die veel meer op de middenklasse gericht.”

Corijn situeert de wijk ook in een breder geheel. “De wijken rond Anneessens en Stalingrad zijn een stedelijke uitzondering: arme buurten pal in het centrum vind je amper in andere hoofdsteden. Zeker als het Zuidstation aantrekkelijker wordt, zal de druk op die wijken alleen maar groeien. De vraag is vooral welke handelaars erin zullen slagen een culturele upgrade te doen naar meer stedelijkheid. De regen zelf kunnen we niet tegenhouden, maar we kunnen de mensen een paraplu geven. Gewestadministratie Hub.brussels doet dat soort begeleiding vandaag te weinig.”

Ook Corijns ULB-collega Benjamin Wayens is kritisch over de begeleiding van de werken. “Werfplanning blijft een groot probleem in Brussel. In het buitenland zijn er voorbeelden van des chantiers furtifs, onzichtbare werven met minimale impact, maar zover zijn we hier nog niet.” De flankerende maatregelen vindt Wayens evenmin voldoende. “Dat toont het voorbeeld van uw bakker wel. Maar ik heb eerlijk gezegd nog geen enkele werf geweten in Brussel waar de maatregelen echt afdoende waren.”

Is alles dan kommer en kwel rond de Stalingradlaan? Niet helemaal. De lange uren voor een lege winkel hebben bakker Samir Aarab ondertussen op andere plannen gebracht. “Van opleiding ben ik bewakingstechnicus, ik heb ondertussen weer een eigen website. We zullen zien.”

Aanvulling: als hij over de MIVB spreekt, citeert Liévin Chemin de voormalige topman van het bedrijf, Alain Flausch. Die referentie ontbrak in de eerste versie van het artikel.