Industrieel erfgoed verdwijnt: de zwanenzang van mediallemaker Fibru

Fibru, de laatste medaillemaker in Brussel, sluit deze week voorgoed de deuren. Voor liefhebbers van industrieel erfgoed wordt het bang afwachten wat er met dit imposante atelier in Anderlecht zal gebeuren. Erfgoedorganisatie La Fonderie droomt van een museum. “Die vakkennis mag niet verloren gaan.”

Drie werknemers telt Fibru nog: secretaresse/directeur Brigitte Parmentier, juweelmaker Marc Van Hulle en galvaniseerder Vicky Kostaki. Ze hebben respectievelijk 44, 41 en 30 jaar op de teller bij het medaillebedrijf, dat in 1853 werd opgericht door graveur Antoine Fisch en sinds 1934 gevestigd is in een prachtig modernistisch pand in de wijk Scheut. BRUZZ ging er vorige week langs, enkele dagen voor de sluiting.

Parmentier begon in 1977 als inpakster, vertelt ze, terwijl ze ons voorgaat naar haar in art-decostijl ingerichte kantoor. Het bedrijf was toen in handen van haar tante, die het samen met een vennoot had overgekocht van een nazaat van Fisch. “Er werkten 49 mensen, geen 50 want dan moest er een syndicale afvaardiging zijn.”

In 1998 ging de firma failliet en werd ze overgenomen door Robert Böschen, een discrete Nederlandse zakenman met kantoor aan de chique Amsterdamse Herengracht. Böschen had al een medaillezaak in Den Haag, die net als Fibru hofleverancier was.

Na het faillissement bleven er twaalf medewerkers over. Parmentier, die ondertussen opgeklommen was tot secretaresse en de hele administratie regelde, kreeg de leiding. “Ze lieten ons een beetje doen,” zegt ze. Veel werd er door de nieuwe eigenaar niet geïnvesteerd in het bedrijf en als er iemand vertrok werd die niet vervangen. Uiteindelijk waren ze nog met drie.

Toen Parmentier onlangs te kennen gaf dat ze met pensioen ging, besloot de eigenaar om het bedrijf dan maar per 30 juni te sluiten. Parmentier: “Fibru draaide nochtans goed. Na de coronapauze begonnen de bestellingen weer vlotjes binnen te lopen. Medailles zijn geen aflopende zaak. Ministeries, gemeentebesturen, het Koninklijk Paleis, vrijmetselaars­loges, bedrijven en verenigingen, studentenkringen, de politie, allemaal kopen ze nog altijd eretekens om hun medewerkers, leden of andere burgers mee te onderscheiden.”

Geen overnemer

Een overnemer voor de hele fabriek werd niet gevonden. Fibru's grote concurrent, de firma De Greef, kocht wel het klantenbestand, de voor­raden medailles, plaquettes en linten en de historische collectie van 30.000 matrijzen over. De Greef fabriceerde vroeger zelf ook medailles in hartje Brussel, maar het bedrijf werd overgenomen en overgebracht naar Antwerpen, waar de productie nu bijna volledig uitbesteed wordt. In Brussel is er alleen nog een winkel.

Huidig eigenaar van De Greef, Peter Jansen, is net vandaag met een van zijn onderaannemers naar het atelier in Anderlecht afgereisd om op de valreep het patineerrecept van Vicky Kostaki te ontdekken. Kostaki patineert of veroudert de medailles immers nog geheel met de hand. “Mogelijk hebben we in de toekomst klanten die die afwerkingskwaliteit wensen,” legt Jansen uit.

Het gezelschap trekt naar de oude, behoorlijk versleten patineerwerkplaats, die uitgeeft op een kleine binnenkoer. Daar staan vier bakken met zuren, salpeter- en zwavelzuur. In het Frans, haar Griekse roots nog duidelijk hoorbaar, geeft Kostaki een demonstratie bronspatineren. De koperen medaille die ze van haar collega Marc gekregen heeft, wordt eerst schoongemaakt in de zuren en daarna in een zandstraalmachine, waar Kostaki het stuk tussen het wild rondvliegende zand houdt. Dan dompelt ze het onder in een stinkend bad van beitsoxide, zodat het donker kleurt. Vervolgens zet ze zich aan een grote houten tobbe, waar ze met een borsteltje, water en puimsteen de donkere patine weer gedeeltelijk verwijdert, zodat de medaille meer reliëf krijgt. De penning gaat nog een keer in een zuurbad, vervolgens in een ketel met heet water en wordt gedroogd in een houten bak met zagemeel. Zo heeft Kostaki het geleerd van haar voorganger en zo heeft ze het al die jaren gedaan.
Nu, op 62-jarige leeftijd, vindt ze dat het genoeg geweest is. Voor haar is het goed dat het stopt. “Altijd werken met die gevaarlijke producten,” zegt ze. Bovendien heeft ze flink reuma gekregen in haar handen.

Peter Jansen en zijn gezelschap vinden het resultaat prachtig. Zij kennen vooral de droge techniek, zonder de gevaarlijke zuren ook, die in modernere metaalbedrijven wordt gebruikt. “Echt bijzonder hoe het hier gebeurt. Met de hand krijgen de medailles een heel aparte, zachte patine.” Toch ziet het er niet naar uit dat ze deze trage, ambachtelijke werkwijze vaak zullen toepassen. Te arbeidsintensief en dus financieel niet haalbaar als er op grote schaal moet worden geproduceerd.

Geschenk voor honderdjarigen

In het aanpalende atelier weerklinkt intussen luid gebonk, het geluid van de grote pers. Marc Van Hulle voert nog een bestelling uit van de gemeente Schaarbeek, een reeks plaquettes met de beeltenis van het gemeentehuis, bedoeld als geschenk voor de honderdjarigen. Telkens legt hij een rechthoekig koperen plaatje onder de pers. Met grote kracht wordt de matrijs op het metaal geslagen, zodat de tekening zichtbaar wordt in het koper.

De pers bedienen is eigenlijk niet zijn vak, zegt Van Hulle. “Ik ben van opleiding juwelier-goudsmid. Als vijftienjarige ben ik hier op leercontract gekomen.” Nog steeds heeft hij een werkplaats, grenzend aan de machinehal, waar hij het fijne juwelierswerk doet, de creatie van een borstster van de Leopoldsorde bijvoorbeeld, waarbij verschillende delen in zilver gesoldeerd en op elkaar gemonteerd moeten worden. “Toen mijn collega's van de machines de ene na de andere verdwenen, heb ik telkens hun werk overgenomen.” Hij kent nu dus niet alleen alle ins en outs van de persen, maar ook van de 'guillotine', zoals hij de machine noemt waarmee een grote koperen plaat versneden wordt tot kleine rechthoekjes, of van de draaibank, waarmee de uitvloeiende randjes van een net geperste medaille worden 'afgedraaid'. “Er zijn amper nog mensen die deze machines kunnen bedienen. De grote pers heeft bijvoorbeeld geen automatische rem. Als je niet op tijd aan de handrem trekt, belandt de pers op je vingers.”

Antoine Pompe

Wat gaat er na de sluiting gebeuren met deze machtige machines en dit originele atelier? De modernistische buitengevel, een ontwerp van Antoine Pompe, is beschermd, maar het interieur niet. Dat verontrust Pascal Majérus, conservator van het Brusselse Museum voor Industrie en Arbeid La Fonderie, in hoge mate. Majérus vernam pas enkele weken geleden dat Fibru er een punt achter zet. “Het zou doodzonde zijn als dit atelier zomaar zou verdwijnen. Het is een Brussels bedrijf uit 1853 met fantastische machines die nog in werking zijn.”

Zelf kan La Fonderie de machines niet overnemen. De erfgoedorganisatie ontfermde zich destijds al over de – vergelijkbare – werktuigen van De Greef, toen die de productie stopte. De machines staan in het overvolle depot van La Fonderie. “Ze zijn dus niet in werking, het zijn dode machines. Bij Fibru is Marc er nog die al die prachtige werktuigen kan bedienen. Die vakkennis is uniek, zoiets leer je niet op school.”

La Fonderie ging de afgelopen weken langs bij Fibru om foto's en scans te maken van het atelier. Ook werden Kostaki en Van Hulle geïnterviewd over hun methodes en de werking van elke machine. Majérus: “Zo kunnen we op zijn minst een virtuele tentoonstelling maken. Maar een veel betere optie zou zijn dat dit atelier een museum wordt. De industrie in Brussel verdwijnt in hoog tempo, Brussel is alleen nog een stad van diensten. Van het industriële verleden is al zoveel vernietigd. Dit bedrijf is nog in werking, dit is dé kans om er iets mee te doen. Fibru zou symbool kunnen staan voor het industriële verleden.” Majérus denkt aan 'ecomuseum' zoals bijvoorbeeld in het Noord-Franse Fourmies, waar een teloorgegane textielfabriek omgevormd werd tot een klein museum en de ex-werknemers tonen hoe de machines werken.

'Leuk' Idee

De vraag is hoe eigenaar Böschen de toekomst van het gebouw ziet. “Fibru is een prachtig bedrijf, met een ziel. Heel jammer dat we het moet sluiten,” zegt hij via de telefoon vanuit Amsterdam. Hij hoorde al van de wens van La Fonderie om er een museum van te maken en dat zou hij zeker een 'leuk' idee vinden. Maar Böschen is en blijft een zakenman, die het schitterende pand op 15,5 are wil valoriseren. “Er moet wel een redelijke vergoeding tegenover staan, want als eigenaar heb je kosten.” Böschen gaf La Fonderie één maand, tot eind juli, om de museumpiste te onderzoeken. “Als het niets wordt, dan maken we er appartementen van. Ook dat kan heel mooi worden,” zegt hij laconiek.

Majérus moet nu dan ook snelsnel 'de temperatuur' gaan meten: onderzoeken of er partners en financiering te vinden zijn voor dit project en of er steun is vanuit de politiek. “Idealiter wordt het een uitbreiding van La Fonderie. Maar één maand, midden in de vakantie, is natuurlijk heel kort om zo'n project van de grond te krijgen. Was onze oprichter, Guido Vanderhulst, er nog maar. Die zou zich hier zeker in vastbijten.”

Een museum. Ook juweelmaker Marc Van Hulle, die voorlopig wellicht bij overnemer De Greef in Antwerpen gaat werken, zou het een goed idee vinden. “Wat moet er anders met die prachtige machines gebeuren. Op het stort?”