Ook Erasmushuis viert 500 jaar Bosch

Met als centrale gastheer de triptiek ‘Aanbidding van de Wijzen’ organiseert het Erasmushuis een feestweekend ‘500 jaar Jheronimus Bosch’. Dans, muziek en gastronomie uit de renaissance maken buiten het mooie weer uit. Binnen trekt het drieluik de aandacht, net voor een restauratieklus.

Het Erasmushuis (1450-1515) is een van de oudste gemeentelijke musea van ons land. Het scoort meteen in de top drie van Brusselse gemeentelijke parels, naast het Hortamuseum en het Charliermuseum. In dit voormalige gotische kapittelhuis van Anderlecht wordt een van de belangrijkste collecties rond het werk van Erasmus gearchiveerd. Los daarvan vormt het interieur an sich een exclusief decor, met antiek meubilair – waaronder vermoedelijk de eerste Hollandse kast met tulpenmotief – en schilderijen en tekeningen van Metsys en Holbein tot Dürer.

Ook hangt er sinds eind jaren 1970 een kostbaar houten drieluik, toegeschreven aan een navolger van Jeroen van Aken, alias Bosch (ca. 1450-1515) of diens atelier van ‘knechten’. Het Bosch Research and Conservation Project (BRCP) dat in 2010 met internationale experts werd opgericht naar aanleiding van het Bosch-herdenkingsjaar 2016, schrijft het werk voorlopig toe aan Gielis van den Bossche (1490-ca.1557). Een topartiest van de Brusselse schildersgilde en die zo goed als de hand van de meester zelf had. Het paneel hing oorspronkelijk in de Anderlechtse kapittelkerk Sint-Pieter en Sint-Guido. Tot het in 1973 werd gestolen.

Het handvol dieven roofde het kunstwerk met een touw vanuit een bovenraam van de kerk. Dankzij een valstrik, opgezet met een kunsthandelaar die het werk zou kopen, konden de boeven gevat worden in een hotelkamer in Diegem. De kerkfabriek, eigenaar van de ‘Aanbidding der Wijzen’, vertrouwde het paneel nadien toe aan het Erasmushuis, waar het van betere klimatologische condities (maximaal 18°C en 55 procent vochtigheid) en betere beveiliging kon genieten.

Rare sleutel

Boeiend aan het werk is het linkerachterpaneel, dat het meest te zien was als de triptiek - zoals gebruikelijk - doorgaans gesloten in de kerk hing. Daarop is volgens overleving van de opeenvolgende conservators van het Erasmushuis, Daniel Van Damme (stichter van het Erasmushuis), Jean-Pierre Vanden Branden en adjunct-conservator Kathleen Leys, de heilige Hiëronymus te zien. “Hiëronymus is de bijbelvertaler, wiens werk door Erasmus werd hertaald,” geeft Leys mee. “Vaak wordt hij afgebeeld als kluizenaar, biddend voor zijn bijbel. De rode pij zou verwijzen naar het kardinaalrood van zijn titel.”

Uitermate intrigerend is echter dat er een Sint-Pietersleutel in de lucht zweeft naast de heilige. Daardoor wordt eveneens verondersteld, onder meer door de huidige conservator Ann Arend, dat het om Petrus gaat. Arend: “Het werk hing eeuwen in de Sint-Pieter- en Sint-Guidokerk, waardoor het zeer aannemelijk is dat het om Sint-Pieter gaat.” Maar het zou dit bedevaartsoord weleens beter uitgekomen zijn dat het om Sint-Pieter ging en dat de heilige ‘herdoopt’ werd, leeft ook als uitleg van vorige conservators. Een ander werk in het Erasmushuis, toegeschreven aan Joos van Cleve, toont namelijk eenzelfde gezicht van de heilige Hiëronymus, in donkere pij evenwel, en die zichzelf kastijdt.

Dat er zeker geen verwarring zou mogen ontstaan over de ‘echtheid’ van Petrus op de triptiek, verklaart ook de latere toevoeging van een Petrussleutel. Zij het van een iets te opvallende disproportionele omvang. Aan de restauratie-onderzoekers om dat eindelijk uit te klaren.

Niet naar Nederland

De triptiek blijkt in vele aspecten geïnspireerd op de legendarische versie van Bosch’ ‘Aanbidding der Wijzen’ in het Prado in Madrid. Dat werk werd vermoedelijk in 1495 in opdracht van Pieter Schelfve en Agneese de Gramme d’Anvers door Bosch gerealiseerd voor een Antwerpse kerkkapel. In 1574 werd het zoals veel Zuid-Nederlands werk naar het Escorial verhuisd voor Filips II van Spanje. Zo kwam het achteraf in het Pradomuseum. Het blijkt duidelijk dat de schilder van de versie in het Erasmushuis het paneel uit Antwerpen gezien heeft. Sint-Pieter staat er rechtop met een sleutelbos aan de gordel. Ook de heilige Magdalena keert weer. Sint-Jozef is uitgebeeld met een waterketel. Terwijl hij op het Erasmushuispaneel water uit de bron haalt om Jezus te wassen.

Uit infraroodonderzoek van de Pradotriptiek blijkt dat Bosch het lam bij een zuil op een grafheuvel heeft overschilderd. Wie de Anderlechtse triptiek heeft geschilderd, moet die oorspronkelijke versie gezien hebben, want ook hij heeft dergelijke zuil op een grafheuvel geschilderd. Daardoor kon de triptiek gedateerd worden.

De Erasmushuisversie van de Aanbidding is opgenomen in de beredeneerde catalogus Jeroen Bosch die naar aanleiding van het herdenkingsjaar is uitgekomen. Op de Nederlandse overzichtsexpositie ‘Bosch 500’ in ‘s Hertogenbosch werd het werk niet gepresenteerd. Wel stelt het Erasmushuis dat de restauratie van zijn Bosch-triptiek dit jaar zal beginnen dankzij 1.254 euro steun van het Fonds Jonckheere, voor kunstwerken met Europese dimensie uit Brusselse openbare instellingen, van de Koning Boudewijnstichting. Het gaat om kleine ingrepen als behandeling van opstuwingen in de verf.

Feestprogramma: 500 jaar Bosch
op 8/10 van 12 tot 22u
op 9/10 van 10 tot 18u
Gratis toegang
www.erasmushouse.museum