Peter Vermeersch maakt literair themanummer over Brussel

Brussel als vluchtstad, smeltkroes en plek waar je je beste vrienden leert kennen. Het zijn maar enkele gedaantes die de hoofdstad aanneemt in de verhalen van 23 meertalige auteurs in de ‘Atlas Brussel’ van literair tijdschrift Dietsche Warande & Belfort (DW B). “We willen de lezers de stad insturen,” zegt curator Peter Vermeersch.

Naast usual suspects zoals Geert van Istendael, Lize Spit, Bregje Hofstede, Frederik Willem Daem en Joke van Leeuwen, maken buitenlandse auteurs zoals Grazyna Plebanek, Ricardo Domeneck, Nisma Al-Aklouk en Daniel Tkatch hun opwachting in het literaire tijdschrift. Allemaal hebben ze één ding gemeen: ze wonen in Brussel, of hebben er gewoond.

Samensteller van het DW B-nummer is Peter Vermeersch (45), professor Nationalisme en Europese Studies aan KU Leuven en auteur van het in 2014 verschenen en goed ontvangen Ex, literaire non-fictie over het uiteenvallen van Joegoslavië.
“We wilden een mix brengen van gevestigde namen en leuke verrassingen,” zegt hij. “De romans van Plebanek bijvoorbeeld verkopen erg goed in Polen. De Poolse lezer kent Brussel door haar ogen, maar wij kennen haar niet. Daar wil dit nummer verandering in brengen.”
“Ik wilde er ook een paar mensen bij die hun sporen nog niet hebben verdiend in de literaire wereld. Zo stuitte ik op de Russische filosoof en journalist Daniel Tkatch. Hij is afkomstig uit Kazachstan, groeide op in Israël, verkaste naar Berlijn en trouwde met een Poolse die hier in het Europees parlement werkt. In zijn verhaal vermengt hij zijn fascinerende migratiegeschiedenis met de geschiedenis van de stad.”

Een Vlaams literair tijdschrift dat een nummer wijdt aan Brussel: het lijkt wel een statement.
Peter Vermeersch: “Het idee sluimerde al langer. Ik doe al jaren onderzoek naar de vele literaire kanten van Brussel. Een tijd terug hebben David Van Reybrouck en ik als coördinatoren van het Brussels Dichterscollectief samen met een boel andere dichters een hele Europese Grondwet in verzen geschreven. We lieten ooit verschillende Brusselse dichters met de trein door de stad reizen om hen daar dan teksten over te laten schrijven voor het Passa Porta Festival.”

“Ook DW B-hoofdredacteur Hugo Bousset was voor een Brusselnummer te vinden. Misschien is zijn interesse wel aangewakkerd door de clichématige, stereotiepe benadering waarop Brussel het afgelopen jaar in het nieuws kwam. Hij wou Brussel graag op een andere manier benaderen. Creativiteit als daad van protest. In literaire tijdschriften is er gelukkig veel ruimte voor experiment.”

De rode draad in het themanummer is het gebruik van zintuigen in de stad. Vanwaar die keuze?
Peter Vermeersch: “Veel teksten over de stad vertrekken vanuit abstracte categorieën zoals taal, cultuur en gemeenschap. Maar je kunt niet anders dan met je lichaam in de stad zijn, met je ogen om je heen kijken en met je oren naar de stad luisteren. Iedereen heeft een lijf. Dat is een perspectief dat iedere stadsbewoner kent. Toch staan we bij dat perspectief zo weinig stil. Het lichaam in de stad is ook een rijk historisch onderwerp. Socioloog Richard Sennett schreef daar een mooi boek over: Flesh and Stone: The Body and the City in Western Civilization.”
“Hoewel de auteurs van ons Brusselnummer elkaar op voorhand niet hebben ontmoet, kun je ook veel rode draden terugvinden. Heel wat bijdrages zijn een soort wandelverhalen geworden. Het groen, de cafés, de kasseien, alles komt op verschillende manieren terug.”

Jullie sturen de lezers ook echt de straat op.
Peter Vermeersch: “We vroegen de auteurs om al hun zintuigen aan te spreken en we verwachten hetzelfde van de lezer. Met de bundel in de stad rondlopen, lezen wat de auteur heeft gezien en kijken wat je zelf ervaart.”
“Enkele herkenbare locaties zijn weergegeven op de stadswandeling die ook deel uitmaakt van deze DW B. Dat is het werk van gidsorganisatie Brukselbinnenstebuiten. De Atlas Brussel kan dienen als een literaire gids door Brussel. Muntpunt zal filmpjes maken van bepaalde bijdragen.”

Wat trekt al die auteurs zo aan in Brussel?
Peter Vermeersch: “Vaak speelt toeval een rol. Xavier Queipo verhuisde bijvoorbeeld naar hier om als marien bioloog aan de slag te gaan bij de Europese Commissie. In zijn vrije tijd vertaalt hij James Joyce naar het Galicisch en ontdekt hij de stad.”
“Veel auteurs appreciëren de veelzijdigheid van deze stad met haar anarchistische trekjes. Je kunt hier gemakkelijk je eigen plekje vinden. Daarnaast is Brussel natuurlijk een migratiestad. Enorm veel auteurs zijn hier in het verleden aangespoeld, hebben hier geschreven en zijn weer vertrokken: Multatuli, Rimbaud, Verlaine, Hugo, Baudelaire,… Vandaag komen velen van hen terecht bij internationaal literatuurhuis Passa Porta, zoals de Braziliaan Ricardo Domeneck. Hij schreef voor dit nummer een mooi verhaal over hoe dat aanvoelt: aankomen in een stad die je niet kent. Via PEN-Vlaanderen kwamen we ook enkele gevluchte auteurs op het spoor.”

En toch wordt Brussel minder snel met literatuur geassocieerd dan pakweg Parijs of Amsterdam.
Peter Vermeersch: “Nederlandstalige auteurs die hier wonen, communiceren vaak met een lezerspubliek dat niet in Brussel woont. Dat geldt ook voor Franstalige en buitenlandse auteurs. Hier is geen echte eenduidige en identificeerbare literaire ruimte, wel veel kleine literaire kringen die naast elkaar bestaan.”
“De auteurs die hier wonen, kennen elkaar vaak niet. De meertaligheid speelt daar wellicht ook een rol in. Passa Porta en het Brusselse Dichterscollectief proberen hen dichter bij elkaar te brengen, en hopelijk slaagt dit nummer daar ook in.”

Hoe zou literatuur een grotere rol kunnen spelen in de Brusselse publieke ruimte?
Peter Vermeersch: “Het zou prachtig zijn mocht je alles wat leeft in de Brusselse literatuur kunnen terugvinden op een meertalig platform. Een beetje zoals je de Europese essayistiek kunt terugvinden op ‘Eurozine’, dat fantastische literair-culturele onlinetijdschrift dat een netwerk van literaire tijdschriften vanuit heel Europa bij elkaar brengt. Ze vertalen de belangrijkste teksten naar het Engels, Frans en Duits.”

“Stel je voor dat de essays van een Russische auteur en de korte verhalen van een Italiaanse schrijver uit Brussel beschikbaar zouden zijn op één platform. Met nog wat uit-tips en restaurantrecensies erbij heb je de Brusselse versie van ‘The New Yorker’. Zoiets moet mogelijk zijn met het literaire talent in deze stad. Het zou wel een enorme vertaalinspanning vergen. Vertalers spelen een cruciale rol in de literatuur – dat is voor dit Brusselnummer nog maar eens gebleken.”

Brussel biedt veel inspiratie voor schrijvers. Biedt ze die ook voor academici?
Peter Vermeersch: “Mijn onderzoek rond nationalisme aan de KU Leuven veranderde mijn blik op de stad waar ik woon. Ik zie en hoor dingen die andere mensen niet direct horen, zoals wat er zich in de Oost-Europese gemeenschappen in Brussel afspeelt.”
“Omgekeerd vind ik literatuur een interessante manier om aan onderzoek te doen. Al literair schrijvend over de stad ontdek ik dingen die ik als traditioneel wetenschappelijk onderzoeker niet zou vinden. Literatuur biedt de mogelijkheid om zonder vooroordelen de werkelijkheid te observeren. Ik ga graag op een plek zitten om te kijken wat er gebeurt, zoals Michaël Bellon dat zo mooi doet in Laptopia. Dat is een literaire manier van werken.”

“Mijn boek Ex speelt zich in de schemerzone tussen academische tekst en literatuur af. Ik heb al mijn academische kennis over het voormalige Joegoslavië aangewend, maar ik heb er vooral ook veel rondgelopen en proberen te beschrijven wat ik voelde. In literatuur moet je toeval een belangrijke rol laten spelen. Wetenschappelijk onderzoek weet niet goed wat het met toevalligheden moet doen. Door toeval toe te laten kan je nochtans rijkere academische teksten maken.”

Is er al een opvolger voor ‘Ex’ in de maak?
Peter Vermeersch: “Mijn volgende boek speelt zich af in Brussel en heeft een link met de Balkan. Ik heb zeker nog een jaar nodig om het af te werken. Het boek begint in het Justitiepaleis en waaiert uit naar enkele thema’s en plekken die voor Brussel cruciaal zijn, zoals gerechtsgebouwen, scholen en gevangenissen. Een reis naar de negentiende-eeuwse instellingen in Brussel, zeg maar. Meer kan ik daar voorlopig niet over zeggen (lacht).”