Henry Van de Velde en de art-nouveauboekband in België (1893-1900)

Toen Michel Wittock het archief van de Brusselse boekbinder Paul Claessens aankocht, bleken er schatten bij te zitten. Zowaar tekeningen van architect-ontwerper Henry Van de Velde (1861-1957), waardoor nu met zekerheid tien boekbanden als Van de Veldes geïdentificeerd kunnen worden. Voor het eerst zijn ze uit alle delen van de wereld samengebracht.

'H enry Van de Velde was Antwerpenaar van geboorte, maar vooral een Europeeër," zegt een fiere Michel Wittock van Bibliotheca Wittockia­na, het museum van de boekband en de boekkunst. "In zijn Brusselse periode ontwierp hij het interieur en de meubels voor La Maison de l'Art Nouveau, de beroemde Parijse kunsthandel van Samuel Bing waarnaar de kunststroming genoemd is. Daarna verbleef Van de Velde dertig jaar in Berlijn en Weimar, waar hij directeur werd van de school voor kunst en kunstnijverheid, de voorloper van Bauhaus. In Nederland was hij raadgever van het verzamelaarsechtpaar Kröller-Müller. Terug in Brussel richtte hij La Cambre (ENSAV) op."

Van de boekbanden vertrekt er een lijn die lijkt door te lopen in de ontwerptekeningen, de schutbladen, maar ook in het behangpapier en de zilveren kandelaar, alles van dezelfde hand. Een feest van herkenning, maar ook van erkenning voor 'reus' Henry Van de Velde, die in België nog niet naar waarde wordt geschat. Dat vindt althans Werner Adriaenssens, de conservator van de collectie Decoratieve Kunsten 20ste eeuw van de KMKG, die de waardevolle kandelaar voor het eerst uitlenen. De boekbanden konden het niet beter getroffen hebben, want ook de vitrinekasten van art-nouveaubroeder Paul Hankar werden uitgeleend.

Henry Van de Velde vernieuwde de boekband. Voortaan was er geen verwijzing meer naar de inhoud, de abstractie domineerde. De omslag die het meest in het oog springt, is de caleidoscopische in dieprood leder van het boek Exhibition of bookbindings uit 1898. Er zijn banden van Émile Verhaerens Petites légendes uit 1900, van En symbole vers l'apostolat uit 1895 van dichter (en Van de Veldes studiegenoot) Max Elskamp, van een huwelijkscontract waarnaar op Sherlock Holmes-achtige wijze gezocht werd - maar u moet ze vooral zien. Ze worden getoond met de modellenalbums van het atelier Claessens en het verguldmateriaal, ijzers waarmee de vergulde lijnen - met vaste hand, verschrikkelijk moeilijk, volgens Adriaenssens - op de boekbanden werden aangebracht.

De tentoonstelling is aangevuld met titelbladen van Van de Velde, concertprogamma's, de cover van de eerste jaargang (1893-'94) van Van nu en straks waarop de letters bokkensprongen maken. Verrassend is dat niet alleen de omslag van Album de robes de dames door Van de Velde ontworpen is, maar ook de jurken zelf.

Laat u niet misleiden door het zwart-wit van de foto's. Een staaltje toont de kleuren van de tuinjurk: fel gespikkeld blauw, paarse golven, oranje bies. In 1896 realiseerde Van de Velde in Ukkel zijn villa Bloemenwerf, die hij tot in de puntjes zelf decoreerde. Op foto's zien we Van de Veldes vrouw, Maria Sèthe, poseren in de eetkamer, de hal, ostentatief met beeldje van Georges Minne of Van de Velde-deurklink.

Schoonheid voor iedereen
Een paar neo-impressionistische zich­­ten laten zien dat Henry Van de Velde ooit als schilder begon. Na zijn toetreding tot de avant-gardistische groep Les XX in 1889 evolueerde hij naar iemand die volgens Adriaenssens ging uitblinken in zowat alle domeinen van de toegepaste kunst. "Samen met Victor Horta en Paul Hankar was hij een van de spilfiguren van de Belgische art nouveau, maar Van de Velde gaat veel verder. Ondanks het dominerende lineaire motief is bij Horta 'de stengel' nog herkenbaar ("Ce n'est pas la fleur, moi, que j'aime à prendre comme élément de décor, c'est la tige," zei Hector Guimard over Horta, die hij zo bewonderde). Bij Van de Velde wordt de lijn zo abstract dat elke vegetatieve connectie afwezig is."

De eerste boekbanden herinneren nog aan de natuur, maar rond 1896 komen de eerste tekenen van de volledig abstracte lijn. Naar die typische Van de Velde-lijn deed Kathleen De Muer, assistente Kunstwetenschappen en Archeologie aan de VUB, onderzoek. In zijn geschriften heeft Van de Velde het daar slechts vaag over, maar zijn bedoelingen heeft hij wel duidelijk geformuleerd. Dat hij haast nooit signeerde, komt omdat hij vond dat ieder kunstwerk dezelfde intrinsieke kwaliteiten heeft: vorm, afmetingen en kleur. Hij betreurde het dat schilders en beeldhouwers sinds de renaissance uit waren op persoonlijke roem en daardoor hun vakkennis, die ze opdeden door gezamenlijk aan publieke monumenten te werken, waren kwijtgeraakt. Kunstenaars moeten zich weer spiegelen aan landarbeiders en primitieve volkeren, die het minst contact hebben met de 'schone' kunsten, zo las De Muer tot haar verwondering. "Want eigenlijk komt Van de Velde uit een bourgeoisnest. Het was zijn vrouw Maria Sèthe die de alternatieve kant aanbood. Van de Velde schreef dat kunst voor iedereen was en dat iedereen zich met schoonheid moest kunnen omringen."


Tot en met 16 januari 2011 in Biblio­theca Wittockiana, Bemelstraat 23, 1150 Sint-Pieters-Woluwe, 02-770.53.33, info@wittockia­na.org. Kaartjes kosten 7,50 of 4 euro. Open van dinsdag tot en met zondag van 10 tot 17 uur. Catalogus: Pascal de Sadeleer, Henry Van de Velde - Art Nouveau Bookbinding in Belgium (1893-1900), uitg. Bibliotheca Wittockiana