Open dag in atelier Louis Van Cutsem: Boksers, vliegeniers en sidecaristen

Het atelier van Louis Van Cutsem, de belangrijkste sportbeeld-houwer van de twintigste eeuw, is dit weekend in zijn oorspronkelijke staat te bezichtigen. Voor de laatste keer. In januari gaan alle beelden er onherroepelijk uit.

L ouis Van Cutsem (1909-1992) is lang niet 's lands bekendste beeldhouwer, maar hij heeft wel geschiedenis geschreven. Hij maakte honderden beeldhouwwerken van bekende sportlui, vooral van boksers en wielrenners, maar ook van autocoureurs, vliegeniers en sidecaristen. Zijn leven als beeldend kunstenaar houdt gelijke tred met de voor- en naoorlogse Belgische sportgeschiedenis. En die was toen best boeiend: de Belgen stonden aan de top.

Louis Van Cutsem woonde in een achterhuis in de Gallaitstraat, waar hij ook zijn atelier had. Dat pand is volgend weekend in zijn oorspronkelijke staat te bezichtigen. Dat is de verdienste van Philippe Debroe, die in het kader van het Erfgoedbeleid van de gemeente en de VGC het atelier in zijn oude glorie herstelde.

Geen toeval
Dat Debroe bij Van Cutsem terechtkwam, is beslist geen toeval. Hij organiseerde in de lente al een expositie rond de Schaarbeekse volksfiguur Pogge. Het beeldje van Pogge, dat ooit op het Poggeplein stond en vandaag in Houffalize staat, is van de hand van de Schaarbeekse beeldhouwer.

"Ik had gelezen dat het atelier van Van Cutsem zich ergens in de Gallaitstraat bevond en ben ernaar op zoek gegaan," vertelt Debroe. "De familie bleek er nog te wonen, maar zat met de handen in het haar. Ze wist niet wat aangevangen met het atelier en had plannen om het te verkopen. Dat was de ultieme gelegenheid om Van Cutsem onder de aandacht te brengen."

Debroe stootte in het achterhuis op een verstoft, maar goed bewaard kunstatelier met magnifiek noorderlicht dat helemaal de sfeer van de jaren 1940 en 1950 ademt. Het bleek bovendien een waar wonderkabinet vol foto's en bustes van de grote sportmannen van het voor- en naoorlogse België. "Na de dood van Van Cutsem in 1992," zegt Debroe, "heeft zijn vrouw Jeanne de werkplaats mooi bewaard, als eerbetoon aan haar man. Alles werd netjes onderhouden, tot zij stierf in 2004. Het is die bijna museale sfeer die we weer naar boven willen halen voor de open dag."

Niet dat er geen opruimen aan te pas kwam. Debroe gebruikt foto's en films om zo goed mogelijk de authenticiteit van de ruimtes te reconstrueren. Hij ruimde ook het bouwvallige tuinhuisje op waar Van Cutsem de mallen voor zijn beeldhouwwerken maakte. Daar bleek nog een schat aan materiaal te liggen. Debroe heeft het allemaal, als bij een archeologische opgraving, op de plankenvloer uitgestald. Hij zal die vondsten exposeren op de open dag.

Maar wie was Van Cutsem? Debroe: "Ik had ook nog nooit van hem gehoord. Hij krijgt enkele pagina's in het driedelige werk over de Belgische beeldhouwkunst. Hij was een klassieke beeldhouwer die leefde van opdrachten uit de sportwereld. Zo maakte hij heel wat wisselbekers. Daarnaast was hij ook een echte vakman en kunstenaar, afgestudeerd aan de academie van Sint-Joost. In zijn bustes wist hij op een uitstekende manier de verinwendigde wilskracht van de sportman uit te beelden."

"Daar is zijn werkwijze niet vreemd aan," gaat Debroe verder. "Hij nodigde de sportman uit, begon aan het beeldhouwwerk, daarna werkte hij verder met zelfgenomen foto's, aangevuld met beeldmateriaal van persagentschappen. Hij wou zo goed mogelijk de verschillende gelaatsuitdrukkingen bestuderen."

Sport beheerste dus Van Cutsems leven. Dat was al zo aan het begin van zijn carrière, in 1932, toen hij een prijs behaalde voor het bronzen beeld dat hij van de bokser en Europees kampioen Pierre Charles maakte. Hij zou later nog veel boksers beeldhouwen: Staf Roth bijvoorbeeld, of het Franse talent Marcel Cerdan. Debroe: "Door zijn lengte was dat niet altijd eenvoudig. Van Cutsem was maar een meter zestig. Hij moest af en toe op een verhoginkje staan om de rijzige boksers te portretteren." Al snel begon hij ook de topwielrenners van die tijd te beeldhouwen: Jef 'Poeske' Scherens, Louis Gérardin en later Rik Van Steenbergen en Eddy Merckx.

Het meest monumentale werk is ongetwijfeld dat van wielrenner Stan Ockers. Die overleed in 1957 na een val tijdens de Zesdaagse van Antwerpen. Het hele land was in rouw. Van Cutsem werd gevraagd om in twee maanden tijd een beeld te houwen dat in Gomzé-Andoumont moest komen, langs het parcours van de Waalse Pijl. Het blok steen woog meer dan zeven ton en Van Cutsem moest uitwijken naar de Schaarbeekse academie, zijn atelier zou het gewicht onmogelijk kunnen torsen. Het beeld kijkt vandaag nog altijd de renners in de Waalse Pijl aan als die over de helling van Les Forges rijden.

Van Cutsem heeft ook een plaatsje in de Belgische weerstandersgeschiedenis. Debroe: "Hij was een communist en heeft tijdens de oorlog een Rus, enkele Joden en een ter dood veroordeelde Luikenaar onderdak geboden. Vandaag staat zijn naam gebeiteld in een monument in Israël dat opgericht is door nabestaanden van de Holocaust."

In januari moeten in de Gallaitstraat achterhuis, atelier en werkhuisje in de tuin helemaal ontruimd zijn. Een Parijse ceramist werd verliefd op het atelier en heeft het pand gekocht. "Tja, we herstellen alles in luister, om het daarna snel-snel weer af te breken," zegt Debroe laconiek.

En wat met de beelden, mallen, foto's, archief en schilderijen? "De Erfgoedcel van de VGC heeft mij gevraagd om voor de opvolging te zorgen. Dat is niet zo eenvoudig. De nalatenschap van Van Cutsem is waardevol erfgoed, maar weinigen voelen zich geroepen om ze te bewaren. Voor de beelden heb ik een goede oplossing. Het Sportimonium in Hofstade neemt ze voor een symbolische som over. De collectie biedt een mooi overzicht van veertig jaar wielrenners- en boksgeschiedenis. Ze sluit dus goed bij het museum aan. Voor het archief ben ik nog op zoek naar een geïnteresseerde. Het zou jammer zijn als dat verloren gaat."

Atelier Louis Van Cutsem - De laatste dagen, 8 en 9 december van 10 tot 18 uur in de Gallaitstraat 106 in Schaarbeek. Toegang gratis, rondleiding 3 euro. Reserveren op 0497-28.46.53. Meer op www.ateliervancutsem.be